Polietilen torbalardan və birdəfəlik plastik qablardan istifadənin ətraf mühitlə yanaşı, insan sağlamlığına da mənfi təsirlərinin olduğu hər kəsə - həm istehlakçıya, həm də istehsalçıya məlumdur. Belə torbaların zərərləri nəzərə alınaraq "Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında" qanuna əsasən, qalınlığı 15 mikrona qədər olan polietilen torbaların ictimai iaşə və xidmət obyektlərində istehlakçıya satılması və ya verilməsi qadağan olundu. "Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət Qaydaları"na edilən dəyişikliklərə əsasən, qalınlığı 15-50 mikron olan, qulplu və qulpsuz, yüngülçəkili polietilen torbalar istehlakçılara ayrıca məhsul növü kimi təqdim edilməyə başlandı. Beləliklə, 2023-cü il fevralın 15-dən marketlərdə polietilen torbalar ölçülərinə görə ödənişli əsaslarla təklif olundu.
Bioçantalardan istifadənin stimullaşdırılması məqsədilə sahibkarlara müraciətlər olundu, həmçinin yeni qaydaların tətbiqi ilə bağlı xüsusi tapşırıqlar verildi. Qanuna dəyişikliyə əsasən, qaydaları pozan sahibkarları İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 275.4-cü maddəsinə əsasən, qeyd olunan məhsulların ticarət, ictimai iaşə və digər xidmət obyektlərində istehlakçılara satılması və ya verilməsinə görə, inzibati xətanın bilavasitə obyekti olan plastik materiallar müsadirə edilməklə, vəzifəli şəxsləri min manatdan min beş yüz manatadək məbləğdə, hüquqi şəxsləri isə üç min manatdan dörd min manatadək məbləğdə cərimə gözləyirdi.
Amma müşahidələr göstərir ki, nə qanun, nə də onun cəzası zərərli polietilen torbalardan geniş istifadənin qarşısını alıb. Bunu gündəlik həyatımızda daim görürük. Böyük market şəbəkələri tərəfindən bioçantalardan istifadənin genişləndirilməsi məqsədilə stimullaşdırıcı, geniş və yaddaqalan kampaniyanın keçirildiyini də xatırlamaq olmur.
Qonşu Türkiyədə 2019-cu ildən polietilen torbalar müəyyən məbləğ qarşılığında alıcılara təklif olunmağa başlanılıb. İlkin mərhələdə sellofanların qiyməti 25 kuruş təyin olunmuşdu. Türkiyə Ekologiya, Şəhərsalma və İqlim Dəyişiklikləri Nazirliyinin məlumatına görə, bununla adambaşına aylıq plastik torba sayında 3 dəfədən çox azalma müşahidə edilib. Beləliklə, 2019-cu ildən 2024-cü ilin birinci ayına qədər olan dövrdə 1,5 milyon ton plastik tullantının əmələ gəlməsinin qarşısı alınıb. 25 kuruş inflyasiya səbəbindən əvvəlki dəyərini itirməsi plastik torbaların qiymətini yenidən artırıb. Belə ki, qərara əsasən, yanvarın 1-dən 50 kuruş olaraq müəyyənləşib.
Ölkəmizdə polietilen torbaların ödənişli olmasından sonra istifadəsində nə kimi dəyişikliklər olduğunu, eyni zamanda qiymətlərdə artım olub-olmayacağını araşdırdıq.
Plastik torbalardan istifadə 70 faizədək azalıb
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ekosiyasət şöbəsinin sektor müdiri Mehman Nəbiyev qəzetimizə açıqlamasında bildirdi ki, polietilen torbaların marketlərdə pullu satışı ilə bağlı qərar 2021-ci ilin fevralında qəbul olunub və sahibkarlar bu qərarın tətbiqinə 2023-cü ilin fevralından başlayıblar: "İki ilə yaxın müddət keçməsinə baxmayaraq, belə torbalardan istifadə azalıb. Bunu adi müşahidələrlə də qeydə almaq mümkündür. Əvvəllər alıcılar kassadan ayrılarkən 4-6, bəzi hallarda 8 torba götürdüyü halda indi 1-2 torbadan istifadə edirlər".
Sektor müdiri qeyd etdi ki, market şəbəkələrində aparılan monitorinqlərin nəticələrinə görə, qərarın qəbulundan ötən müddət ərzində plastik torbalardan istifadə 40-60 faiz, bəzi marketlərdə 70 faiz azalıb. Həmin plastik torba tullantılarının da bu qədər azalması deməkdir.
M.Nəbiyev bildirdi ki, plastik torbaların ödənişli olması bu istiqamətdə atılan addımlardan yalnız biridir. Bununla yanaşı, alternativ materialdan olan qablaşdırma istehsalçıları üçün də güzəştli şərtlər qəbul edilir. Belə ki, bu il yanvarın 1-dən kvars kağız xammalı gömrük rüsumundan azad edilib ki, bu da kağız torba istehsalçıları üçün əlverişli imkan yaradır. Eyni zamanda bioplastik istehsalı sahəsinə maraq göstərən sahibkarlar da nazirliyə müraciət edərək, bazarın qiymətləndirilməsini aparırlar. "Hazırda plastik torbaların satış qiymətinin öz dəyərinə uyğunlaşdırılması ilə bağlı təkliflərimiz aidiyyəti qurumlara və bu sahədə fəaliyyət göstərən sahibkarlara təqdim olunub. Digər ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, plastik torbalar pullu olduqdan və qiyməti artırıldıqdan sonra bu torbalardan istifadə 60-70 faiz, bəzi hallarda 90 faiz azalıb. Ölkəmizdə də bu istiqamətdə ardıcıl addımların atılması nəzərdə tutulur.
Polietilen torbaların qiymətinə gəlincə isə sektor müdiri bildirdi ki, qiymətləri sahibkarlar özləri müəyyən edirlər: "Qeyd etdiyim kimi, torbaların azaldılması təkcə onun qiymətinin artırılması ilə məhdudlaşdırılmır. Bu, atılan addımlardan yalnız biridir. Qiymət artımında məqsəd alternativ materialdan qablaşdırma istehsalına maraq göstərən sahibkarlara rəqabət mühiti yaratmaqdır. Məqsəd də odur ki, onlar da bu bazara daxil ola bilsinlər və yekunda marketlərdə təkcə plastik torbalar deyil, digər materialdan olan, ətraf mühitə zərərli təsir göstərməyən qablaşdırma məhsulları da təklif olunsun".
M.Nəbiyev vurğuladı ki, yerli sahibkarlar bioplastikin ölkədə istehsalına maraq göstərirlər. Ölkəyə idxal olunan bioplastik çantaların qiyməti yüksək olduğundan sahibkarların diqqətini o qədər də çəkmirdi.Yerli istehsal qurulandan sonra isə marketlərdə daha ucuz qiymətə bioplastik məhsullar təklif oluna bilər.
Polietilen torbalarla bağlı indiyədək cərimə tətbiq edilməyib
İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidməti tərəfindən sorğumuza cavab olaraq bildirildi ki, "Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında" qanunun 46-cı maddəsinə əsasən, qalınlığı 15 mikrona qədər olan polietilen torbaların, habelə birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulan plastik qarışdırıcı çubuq, çəngəl, qaşıq, bıçaq, boşqab və stəkanların sahibkarlar tərəfindən idxalı, istehsalı, həmçinin ticarət, ictimai iaşə və digər xidmət obyektlərində istehlakçıya satılması və ya verilməsi qadağandır. Həmçinin Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət Qaydaları"na əsasən, ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmətlərin göstərilməsi zamanı istehlakçılar tərəfindən malların və məhsulların daşınması üçün nəzərdə tutulan, qalınlığı 15-50 mikron olan, qulplu və qulpsuz, yüngülçəkili polietilen torbalar istehlakçılara ayrıca məhsul növü kimi təqdim edilməlidir. Bu növ məhsulların ayrıca təqdim edildiyi onlara bildirilməli və satış qiyməti haqqında istehlakçıya əvvəlcədən məlumat verilməlidir.
"Sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamaların dayandırılması haqqında" qanun ilə ölkə ərazisində sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamalar 2025-ci yanvarın 1-dək dayandırıldığından Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidməti tərəfindən həmin tarixədək sözügedən hallarla bağlı yoxlama və monitorinqlər həyata keçirilməyib. "Buna baxmayaraq, Dövlət Xidməti tərəfindən Bakı şəhəri və regionlarda ticarət və ictimai iaşə fəaliyyəti ilə məşğul olan sahibkarların iştirakı ilə mütəmadi maarifləndirmə tədbirləri keçirilir. Sahibkarlıq subyektlərinə müvafiq sahədə qanunvericiliyin tələbləri izah olunur və sözügedən məhsulların satılmasına görə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan məsuliyyət barədə məlumat verilir", - deyə əlavə olunub.
Xidmətdən o da bildirildi ki, müvafiq dəyişikliyin tətbiqindən sonra Dövlət Xidmətinə qalınlığı 15 mikrona qədər olan polietilen torbaların, habelə birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulan plastik qabların sahibkarlar tərəfindən ticarət, ictimai iaşə və digər xidmət obyektlərində istehlakçıya satılması və ya verilməsi ilə bağlı əsaslı müraciətlər daxil olmadığından cərimə tətbiq edilməyib.
"Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında" qanuna əsasən, sahibkar qanunvericiliyə əməl etməklə öz malları üçün qiymətləri sərbəst müəyyənləşdirmək hüququna malikdir: "Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə "Qiymətləri (tarifləri) dövlət tərəfindən tənzimlənən malların (işlərin, xidmətlərin) Siyahısı" təsdiq edilir. Həmin siyahıya daxil olan malların qiymətləri dövlət tərəfindən müəyyən edilir. Digər malların qiymətləri, o cümlədən polietilen torbalar və birdəfəlik istifadə üçün plastik qabların qiymətləri bazar prinsiplərinə uyğun olaraq tələb və təklif əsasında mövcud qanunvericiliyin tələblərinə əməl etməklə təsərrüfat subyektləri tərəfindən sərbəst müəyyən olunur.
Polietilen torbalar fauna və flora sisteminə ciddi ziyan vurur
Polietilen torbaların ətraf mühitə ciddi zərərlərindən danışan ekoloq Cəmşid Quliyev bildirdi ki, belə torbalar gec parçalanmasına görə daha təhlükəlidirlər. Polietilenin parçalanması yüz illər, bəzən 2 min ilə qədər vaxt tələb edir. "Bu müddətdə polietilen torbalar torpağı, suyu təhlükəli şəkildə çirkləndirir, fauna və floraya mənfi təsir göstərir. Sellofan torbaların parçalanarkən yaratdığı əsas təhlükə onların mikroplastiklərə çevrilməsidir. Mikroplastiklər torpağın məhsuldarlığını aşağı salır, su mənbələrini çirkləndirir, həmçinin suda və quruda yaşayan canlılar üçün ciddi təhlükəyə çevrilir. Dənizdə, quruda yaşayan heyvanlar çox vaxt polietilen torbaları qida bilib yeyirlər ki, bu da onların həyatı bahasına başa gəlir. Hətta ev heyvanlarının polietilen torbalarla qidalanması nəticəsində ölməsi artıq adi hal alıb. Bəzi hallarda zəhərləndikləri deyilir, amma nədən zəhərləndiklərini müəyyənləşdirə bilmirlər. Bütün bunlar polietilen torbaların, ümumiyyətlə, plastik tullantıların ətraf mühitdə yaratdığı fəsadlarla əlaqədardır", - deyə C.Quliyev əlavə etdi.
Onun sözlərinə görə, polietilen torbalar yandırılaraq utilizasiya edilir, amma bu proses özü də bir çox halda təhlükəli şəkil alır. Çünki bu zaman ətrafa çoxlu miqdarda karbon qazı və zərərli qazlar yayılır ki, onun tüstüsü belə təbiətdə yüz illərlə qalmağı bacaran zərrəciklərdən ibarətdir. Bu zərrəciklər ətraf mühitdə uzun müddət qalaraq təbiəti çirkləndirməyə davam edirlər. Həmçinin karbon qazı iqlim dəyişiklikləri prosesinə daha da təkan verir.
Ekoloq qeyd etdi ki, polietilen torbalar təbiətdə yayılan əleyhqaz sistemi balansını da pozur: "Bu da onların təbiətə vurduğu əsas zərbələrdən biridir. Bitki və heyvan populyasiyalarına mənfi təsir göstərir. Digər tərəfdən polietilen torbaların təkrar emalı bahalı və çətin prosesdir. Ona görə də bunlar təkrar emaldan keçirilmədən atılır. Polietilen torbalardan istifadə zərurəti onların verdiyi zərərləri göz qabağına alarkən aydın olur ki, bu o qədər də faydalı çıxış yolu deyil. Ona görə alternativ yollar axtarılmalıdır. Əslində, alternativlər var, sadəcə insanlar daha rahat, ucuz başa gələn üsullara meyillidirlər. Amma bu ucuz başa gəlmə sadəcə olaraq məhsulun istehsal xərcləri ilə bağlıdır. Zərərləri göz qarşısına alanda bunun cəmiyyətə və təbiətə necə baha başa gəldiyini təsəvvür etmək, hətta hesablamaq da olar".
Xəstəlik törədir, ətraf mühiti çirkləndirir
Ümumilikdə polietilen torbalardan istifadə ətraf mühiti çirkləndirməklə yanaşı, insan orqanizminə də mənfi təsir göstərir. Bununla yanaşı, polietilen paketlər ümumi tullantıların təxminən 10 faizindən çoxunu təşkil etməklə ekologiyaya zərər vurur.
Beləliklə, sellofanların hərtərəfli zərərlərini nəzərə alaraq istifadəsinin minimuma endirilməsi, bioparçalanan çantalara üstünlük verilməsi sağlamlığımızı qorumaqla yanaşı, hədsiz tullantı yaranmasının qarşısını almaqla təbiəti də çirklənmədən qoruyacaq.
Əsmər QARDAŞXANOVA,
"Azərbaycan"
