"Ağdam" günəş şüaları ilə nurlanmış işıqlı, ağ ev deməkdir. Düz 30 il əvvəl Ağdam işğal olundu. 27 il sonra isə azadlığa qovuşdu. Rayonun 204 min nəfər əhalisi var idi və onların əksəriyyəti işğal dövründə respublikanın müxtəlif şəhər və rayonlarında məcburi köçkün kimi məskunlaşmışdı.
İndi hər şey dəyişib. Artıq üçüncü ildir ki, Ağdam illərlə tamarzı qaldığı azadlığın həzzini yaşayır, evindən-eşiyindən didərgin düşmüş 126 mindən çox ağdamlının vətən, torpaq həsrətinə son qoyulub. 30 ilə yaxın bir zaman kəsiyində övladlarının əlindən tutaraq Ağdama gedib onun gözəlliklərini göstərib öyünə bilməyənlər, ağrılı və qürurlu yaddaşlarında ağdamlı günlərinin xatirə işığını yaşadanlar bu gün Ağdama qovuşurlar. Qarabağın aranı ilə dağlıq hissəsini birləşdirən Ağdam şəhəri vaxtilə qədim tarixi və mədəniyyəti ilə seçilirdi. Və bu seçkinlik də hər zaman ox olub mənfur erməninin gözünə batırdı. Düşmən fürsət gözləyirdi. Günlərin bir günü həmin fürsət əllərinə düşdü. Müharibənin qan-qadası ağdamlıların sevincinə su qatdı, arzuları gözlərində qaldı. Bəşəriyyətin ən ağrılı prosesi olan işğal ağrısına tuş gəldi ağdamlılar.
İşğal nəticəsində Ağdamın 1094 kvadratkilometr sahəsinin 846,7 kvadratkilometrini düşmən viran qoydu. Bütöv 1 şəhər, 1 qəsəbə, 82 kənd talan olundu, 27 il erməni vandallarının tapdağı altında inlədi. Bütün bunlar azmış kimi işğal illərində azğın ermənilər Ağdamı "özəlləşdirməyə" çalışdılar. Gah adını dəyişdirib Tiqranakert qoydular, gah şəhərdə muzey açdılar, gah da saxta dəlillərlə, guya, bu yerlərdə vaxtilə ermənilərin yaşadığını söylədilər. Bir yandan da Ağdamdakı maddi-mədəniyyət abidələrini dağıtdılar, şəhəri yerləyeksan etdilər. Bu, əslində, erməni faşistlərinin bəşəriyyətə yönlənmiş cinayəti idi. Xislətində dağıdıcılıq, talançılıq yuva qurmuş erməni, "Ağdam mənimdir" dediyin nədir, Ağdamı viranə qoyduğun nə? Halbuki Ağdamdakı abidələr təkcə Azərbaycanın qədim dövrünü yox, bütövlükdə Qafqazın tarixini öyrənmək baxımından çox əhəmiyyətli idi.
İşğaldan əvvəl Ağdamda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavodu, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi var idi. Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda fəaliyyət göstərirdi. Ağdamın təhsil ocaqları, xüsusilə ötən əsrin ortalarında fəaliyyətə başlayan Dram teatrı, İkiillik Müəllimlər İnstitutu, Kənd Təsərrüfatı, Tibb və Musiqi texnikumlarında bütün ətraf rayonlar üçün kadrlar hazırlanırdı. Ağdam Azərbaycana görkəmli dövlət, elm, mədəniyyət xadimləri bəxş etmişdi: Xudu Məmmədov, Adilə Namazova, Rəşid və Ziyəddin Göyüşovlar və bir çox başqaları.
Sovetlər zamanı Ağdam təkcə Qarabağın deyil, bütövlükdə Azərbaycanın iqtisadi potensialı böyük olan rayonlarından idi. Rayonda ağır, yüngül və qida sənayesi inkişaf etmişdi. Zavodlar və kombinatlar, dəmiryol stansiyası və hava limanı günümüzə dağıntılar altında gəlib çıxıb. Şəhərin mərkəzində el arasında "Od dəyirmanı" kimi tanınan qədim malikanədə yaradılan Ağdam Çörək Muzeyi SSRİ-də birinci, dünyada ikinci idi. Bol məhsul verən münbit torpaqlarında kənd təsərrüfatı inkişaf etmişdi. O torpaqlar 20 nəfər Sosialist Əməyi Qəhrəmanı yetişdirmişdi.
Bu sadalananlar və sadalanmayanların fonunda təsadüfi deyil ki, Birinci Qarabağ müharibəsində Ağdam xalq arasında "Qəhrəman rayon" adlanırdı. 6570 şəhid verən Ağdamın 16 Milli Qəhrəmanı, 4950 qazisi var. Bir zamanlar var-dövləti ilə seçilən Ağdam şəhəri 2008-ci ildə "Lonely Planet" jurnalı tərəfindən "Qafqazın Hirosiması" adlandırılıb. 2010-cu ildə ərəb dünyasının ən nüfuzlu televiziya kanalı olan "Əl-Cəzirə" Ağdamı "Ruhlar şəhəri" siyahısına salıb. 2014-cü ildə alman bəstəkarı və pianoçusu Hauschka fortepiano üçün yazılan " Dağıdılmış Ağdam" əsərini bu şəhərə həsr edib.
44 günlük Vətən müharibəsindən sonra Ağdam canlanmağa başladı. "Biz elə bir şəhər, elə bir Ağdam quracağıq ki, bütün dünyaya nümunə olacaqdır", - deyən Prezident İlham Əliyevin birbaşa göstərişi və nəzarəti ilə Qarabağa qayıdış proqramı çərçivəsində Ağdamda dərhal bərpa-quruculuq işlərinə başlandı. Öncə yol tikintisindən başlayan bərpa-quruculuq işlərinin bir qolu olan 4 zolaqlı Bərdə - Ağdam avtomobil yolu regionun 20-dən çox yaşayış məntəqəsini əhatə edir. Bu nəhəng yolun inşası, demək olar ki, tamamlanmaq üzrədir. Layihə üzrə süni qurğular, yol qovşaqları və körpülər, həmçinin yol boyunca dairəvi suötürücü boru, düzbucaqlı su keçidi və zəruri yerlərdə yeraltı keçidlərin tikintisi 100 faiz yerinə yetirilib. Yolboyu beton bardyorların və yaşayış məntəqələrində nəzərdə tutulan piyada səkilərinin inşası və tamet daşlarının qoyuluşu sona çatdırılıb. Bu yol Qarabağ torpağına yeni nəfəs, yeni ab-hava gətirəcək və regionda iqtisadiyyatın sürətli inkişafına təkan verəcək.
Qarabağa nəfəs verəcək ikinci bir struktur da azad edilmiş ərazilərdəki sənaye parklarıdır. Cəbrayıl logistika və ticarət, Şuşa mədəniyyət və turizm, Kəlbəcər mədənçilik və turizm mərkəzləri olduğu kimi, Ağdam da sənaye mərkəzi olacaq. Ağdam Sənaye Parkının təməlini 2021-ci ildə Prezident İlham Əliyev qoyub. Qarabağın dirçəldilməsi və sənaye potensialının inkişafı məqsədilə yaradılan Ağdam Sənaye Parkı 190 hektar ərazini əhatə edir. Sənaye parkı qida sənayesi, kiçik sənaye və xidmət, iri sənaye müəssisələri, sosial və texniki zonalar, TIR parkı, tikinti materiallarının satışı bazası kimi hissələrə bölünüb. Burada tikinti materiallarının istehsalı müəssisələri yaradılır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qablaşdırılması ilə yanaşı, meyvə-tərəvəz konservləri, ət və süd məhsulları, eləcə də şərab, yem və gübrə istehsal olunacaq. Parkda xidmət sahələrinin, soyuducu kameraların təşkili də planlaşdırılır. Hazırda sənaye parkında 19 rezident fəaliyyət göstərir. Avqustun ilk günlərindən rezidentlərin sırasına qoşulan sonuncu şirkət - "AS İstehsal" MMC 5,5 hektar ərazidə investisiya həcmi 5,4 milyon manat olan inşaat materiallarını istehsal edəcək. 95 nəfəri işlə təmin edən şirkətin məhsulları daxili bazarın tələbatının ödənilməsinə yönəldiləcək.
Beləcə, viran edilmiş Ağdam daha da böyüyəcək, genişlənəcək. Vaxtilə 700-800 hektar ərazisi olan Ağdam şəhəri baş plana əsasən, 100 min sakin üçün planlaşdırılır. Plana görə, şəhərə onun tarixi hüdudlarından başqa əlavə olaraq bir neçə kənd də birləşdirilib. Əhalinin 70 faizi şəhər ərazisinin 30 faizində yaşayacaq.
Erməni vandallarının viran qoyduğu Ağdamın bərpasını gözləri ilə görmək, onun böyüyərək inkişafa gedən yolunda yaradılan şəraitə şahid olmaq üçün avqustun 16-da Azərbaycanda akkreditasiya olunmuş diplomatik korpus üzvləri və hərbi nümayəndələr Ağdama səfər etdilər. Səfər zamanı 45 ölkə və 12 beynəlxalq təşkilatı təmsil edən 100-ə yaxın diplomat və hərbçiyə 30 ilə yaxın davam etmiş dağıntılar haqqında məlumat verilib. Sonra onlar Ağdamdakı genişmiqyaslı quruculuq işləri, o cümlədən yol tikintisi, kommunikasiya və şəhərsalma prosesləri ilə yaxından tanış olublar.
Bu gün Ağdamda hər daş üstünə daş qoyulduqca Ağdamın gələcək ağ günləri üçün bir addım atılır. Bu addım Prezidentin 2020-ci ilin 23 noyabrında - qələbədən 15 gün sonra Ağdama səfəri zamanı söylədiyi sözləri təsdiq edir: "Biz Ağdam şəhərini bərpa edəcəyik. Heç kimdə bu haqda şübhə olmasın. Bu, böyük iş olacaqdır. Əlbəttə ki, böyük zəhmət tələb edir. Amma necə ki, biz 44 gün ərzində birlik göstərmişik, əminəm ki, azad edilmiş torpaqlarımızın bərpası üçün də birlik, əzmkarlıq göstərəcəyik. Bütün şəhərləri bərpa edəcəyik, daha da gözəl şəhərlər olacaqdır".
Züleyxa ƏLİYEVA,
"Azərbaycan"
