Mənzilimi qardaşımın götürdüyü kreditə görə ipotekə qoymuşdum. Qardaşım vəfat edib. Qardaşımın yeganə vərəsəsi arvadıdır və buna görə də qardaşımın adına olan avtomobili öz adına keçirib. Ancaq qardaşımın arvadı banka olan borcu ödəmir. Bank isə borcu mənim mənzilim hesabına bağlamaq istəyir. Qardaşımın ölümü şəraitin əhəmiyyətli dəyişməsi kimi qiymətləndirilə bilərmi? Bu halda ipoteka müqaviləsi də ləğv edilməli deyilmi?

Aydın Novruzov,

Sumqayıt şəhər sakini

Şəraitin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi ilə əlaqədar müqavilənin dəyişdirilməsi və ləğv edilməsi ilə bağlı qaydalar Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin (MM) 422-424-cü maddələrində nəzərdə tutulmuşdur. MM-in 422-ci maddəsi çərçivəsində müqavilənin ləğv edilə bilməsi üçün konkret olaraq aşağıdakı şərtlər mövcud olmalıdır:

1. Müqavilə bağlanan zaman tərəflərin nəzərə almadığı və əvvəlcədən görülməsi mümkün olmayan bir hal meydana çıxmalıdır (m. 422.1). Bu hala müharibə başlaması, səfərbərlik elan edilməsi, ölkənin hər yerini əhatə edən qeyri-qanuni tətillər, təbii fəlakətlər və  sairəni nümunə göstərmək mümkündür;

2. Yeni hal (şərait) borcludan asılı olmayan (qaynaqlanmayan) bir səbəblə meydana çıxmalıdır. Başqa sözlə, sözügedən hal obyektiv və ümumi xarakter daşımalıdır. Borclu öz təqsirli davranışı nəticəsində öhdəliyi icra edə bilməzsə, onda MM-in 422-ci maddəsinə əsaslana bilməz.

3. Meydana çıxmış yeni hal (şərait) müqavilənin bağlanması zamanı mövcud olmuş faktları elə dəyişməlidir ki, yeni şərtlərdə öhdəliyin icrasının borcludan tələb edilməsi vicdanlılıq və ədalət prinsiplərinə zidd olsun (m. 422.2.2 və 422.2.3).

4. Borclu müqavilənin yeni şəraitə uyğunlaşdırılmasını və ya ləğvini tələb etməlidir (m. 422.2).

5. Öhdəliklər icra edilməmiş olmalıdır (m. 422.1). Başqa sözlə, öhdəlik icra edilmişsə, onda müqavilənin ləğvinin tələb edilməsi mümkün deyildir. Çünki icra, öhdəlik və müqavilənin ortadan qaldırılması nəticəsini doğurur (m. 528: “Öhdəliyə onun kreditorun xeyrinə lazımınca icrası (icra) nəticəsində xitam verilir”). Bu mənada ortadan qalxmış öhdəlik və müqavilənin dəyişən şəraitə uyğunlaşdırılması (dəyişdirmə və ya ləğv) mümkün deyildir.

Sizin qeyd etdiyiniz halda şəraitin əhəmiyyətli dəyişməsindən söhbət gedə bilməz. Başqa sözlə, kredit müqaviləsi üzrə borclunun vəfatının şəraitin əhəmiyyətli dəyişməsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Burada sadəcə olaraq öhdəliyin borclu tərəfində universal hüquq varisliyinə söykənən dəyişiklik olmuşdur. Kredit borcu miras passivi kimi qardaşınızın arvadına keçmişdir, yəni bankla bağlanmış kredit müqaviləsinin tərəfi (borcalan) kimi o, miras qoyanı/ərini əvəz etmişdir (MM, m. 1133.1, 1151.1).

Bu hal sizinlə bank arasında bağlanmış ipoteka müqaviləsinə xitam verilməsi üçün əsas deyildir. Belə ki, 522.1-ci maddəyə görə, kreditor ilə müqaviləyə əsasən öhdəlik üçüncü şəxsə verilə bilər; bunun nəticəsində o, əvvəlki borclunu əvəz edir. MM-in 525-ci maddəsinə görə, tələb üçün verilmiş zaminlik və girov hüququ öhdəliyin verilməsi nəticəsində ləğv edilir. Əgər tələb üçün ipoteka mövcuddursa, kreditorun ipotekadan etiraz etdiyi zaman baş verən eyni nəticələr baş verir. Əgər zamin və ya öhdəliyin verildiyi məqamda yüklü əşyanın mənsub olduğu şəxs razılıq verərlərsə, bu göstərişlər tətbiq edilmir. Bu mənada kredit müqaviləsi üzrə əvvəlki borclunu (qardaşınızı) yeni borclunun (yəni arvadının) əvəzləməsi hər hansı iradi (müqavilə) deyil, qanuni (universal hüquq varisliyi) əsasa söykəndiyindən ipoteka müqaviləsinin ləğvi üçün əsas yoxdur.

Cavablandırdı:

Dünyamin NOVRUZOV,

Bakı Hüquq Mərkəzinin hüquq məsləhətçisi