3290 illik Misir mumiyasının DNT-sində taun xəstəliyi aşkarlanıb

"Qara ölüm" adlandırılan taun tarixin ən ölümcül xəstəliklərindən sayılır. Milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan taun epidemiyaları dövri olaraq dünyanın bir çox ölkəsini əhatə edib. 

Orta əsrlərdə İpək yolu ilə yayılan taun ticarətlə yanaşı, həm də xəstəlikləri qitədən-qitəyə daşıdığını göstərib. Taun səbəbindən 1347-1351-ci illərdə Venesiya şəhərində gəmilərin 40 gün limana yaxınlaşmasına icazə verilməyib. "Quaranta giorni" (italyanca 40 gün) sözündən gələn karantin anlayışı yoluxucu xəstəliklərin qarşısını almağın effektiv yolu kimi qəbul edilib. Bu tədbir yalnız o dövrün deyil, müasir pandemiya idarəetməsinin də əsasını qoyub, xəstəliklərə qarşı kollektiv müdafiənin ilk praktiki nümunəsi olub.

Təkcə 1346-cı ildən 1353-cü ilə qədər 50 milyon insan taundan dünyasını dəyişib. "Yersinia pestis" virusu səbəbindən qeydə alınmış hallar 1346-cı ildən başlayır. Lakin son kəşf xəstəliyin həm tarixini, həm də coğrafiyasını dəyişdirib. Əvvəllər Avrasiyaya təsir etdiyi məlum olan epidemiyanın izləri ilk dəfə Afrika qitəsində tapılıb. Belə ki, italiyalı arxeoloqlar 3290 illik Misir mumiyasının DNT-sində "Qara ölüm"ə səbəb olan bakteriyalar aşkar ediblər.

Tədqiqatçı və genetiklərdən ibarət qruplar əvvəlki qazıntılar zamanı Rusiya ərazisində 5000 illik insan skeletlərinin qalıqlarında "Yersinia pestis"in izlərini tapsalar da, yeni tapıntı xəstəliyin Avrasiyadan kənarda da aşkar edildiyini göstərir. Mumiya, həmçinin taunun ilk dəfə Qərbə necə yayıldığına dair yeni ipuçları verir və Qədim Misirdə bu xəstəliyin  mövcudluğuna dair molekulyar sübutlar təqdim edir.

Son illərdə aparılan araşdırmalar "Qara ölüm"ün Avropaya çatmamışdan öncə Şimali Afrikadakı qədim imperiyalarda yayıldığına dair ipucları təqdim edərək, onun sadəcə Şərqdən Qərbə doğru sürükləndiyinə dair əvvəlki nəzəriyyələri təkzib edib.

Ebers papirusu kimi tanınan Qədim Misir tibbi mətni eramızdan əvvəl 1500-cü ilə aid edilir, "daşlaşmış" irin əmələ gətirən xəstəliyi təsvir edir. 2004-cü ildə isə ingilis arxeoloqları Nil siçovullarında və minlərlə il yaşı olan birələrdə xəstəliyin sübutunu tapıblar. Bunu insan infeksiyaları ilə sübut etmək mümkün olmasa da, daşıyıcı heyvanlarda xəstəliyin olması təsdiqlənmişdi.

Avrasiyanın qərbində məlum olan ən qədim "Qara ölüm" hadisəsi isə Turindəki Egizio Muzeyində tapılıb. Virusun qalıqları mumiya üzərində işləyən tədqiqatçılar sayəsində 3290 illik genomda aşkar edilib. Radiokarbon texnikası ilə aparılan araşdırma göstərir ki, tauna yoluxmuş mumiya Misirin Yeni Krallığı dövründə eramızdan əvvəl 1686-1449-cu illər arasında yaşayıb. Virus paleontoloqları onun əllə mumiyalandığını vurğulayıblar.

Radiokarbon üsulu toxumada karbon atomu izotoplarının izlərini, xüsusən də karbonun radioaktiv versiyası olan karbon-14-ü ölçür. Heyvanlar nəfəs aldıqları zaman karbon-14-ü udurlar, lakin bu karbon atomlarını uzun müddət ərzində, ölümündən sonra əsrlər boyu tədricən itirirlər. Arxeologiyada geniş istifadə olunan bu texnika sayəsində mumiyanın bədənində hələ də qalan karbonların yaşı müəyyən edilir və onun nə vaxt öldüyü müəyyən edilir.

Mütəxəssislər mumiyanın kişi cinsinə mənsub olduğunu qeyd ediblər. Mumiyada aşkarlanan virusun bubon taunu olduğu bildirilir. Bu, xəstəliyin insanlarda ən çox təsadüf edilən formasıdır. Bubon taunun insandan-insana ötürülməsi olduqca nadirdir. Virus, adətən, heyvanlardan keçir. Heyvanlar isə bu xəstəliyə birə dişləməsi nəticəsində yoluxurlar. İnfeksiya limfa düyünlərinə çox təsir edir, şişlik və ağrıya səbəb olur. Müalicə olunmayan xəstələrdə açıq yaraya çevrilir. Tauna yoluxmuş insanlar, adətən, 1-7 günlük inkubasiya dövründən sonra hərarət, titrəmə, baş və bədən ağrıları, halsızlıq, qusma və ürəkbulanma kimi simptomlarla qarşılaşırlar.

Taun epidemiyaları insanlığın ən ağır sınaqlarından biri kimi yadda qalıb. Amma bu qlobal fəlakətlər yalnız itkilər gətirməyib, eyni zamanda bəşəriyyətin inkişafına da səbəb olub. Əsrlər boyu təmizlənməyən küçələrdə baş qaldıran "Qara ölüm" şəhər planlamalarını dəyişib, kanalizasiya sistemlərinin qurulmasına, ictimai su mənbələrinin yaradılmasına, bugünkü gigiyena standartlarının təməlinin qoyulmasına səbəb olub. 

İnkişaf etmiş müasir tibb sayəsində xəstəlik artıq qorxulu hesab edilmir. Taunun qarşısını profilaktik tədbirlərlə almaq mümkün olmadıqda belə onu hazırda istifadə edilən antibiotiklərlə asanlıqla müalicə etmək olur.

Ülkər XASPOLADOVA,

"Azərbaycan"