11 Yanvar 2025 09:20
1186
Elm və texnika
A- A+
"Qara ölüm"ün ən qədim izləri tapılıb

"Qara ölüm"ün ən qədim izləri tapılıb


3290 illik Misir mumiyasının DNT-sində taun xəstəliyi aşkarlanıb


"Qara ölüm" adlandırılan taun tarixin ən ölümcül xəstəliklərindən sayılır. Milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan taun epidemiyaları dövri olaraq dünyanın bir çox ölkəsini əhatə edib. 

Orta əsrlərdə İpək yolu ilə yayılan taun ticarətlə yanaşı, həm də xəstəlikləri qitədən-qitəyə daşıdığını göstərib. Taun səbəbindən 1347-1351-ci illərdə Venesiya şəhərində gəmilərin 40 gün limana yaxınlaşmasına icazə verilməyib. "Quaranta giorni" (italyanca 40 gün) sözündən gələn karantin anlayışı yoluxucu xəstəliklərin qarşısını almağın effektiv yolu kimi qəbul edilib. Bu tədbir yalnız o dövrün deyil, müasir pandemiya idarəetməsinin də əsasını qoyub, xəstəliklərə qarşı kollektiv müdafiənin ilk praktiki nümunəsi olub.

Təkcə 1346-cı ildən 1353-cü ilə qədər 50 milyon insan taundan dünyasını dəyişib. "Yersinia pestis" virusu səbəbindən qeydə alınmış hallar 1346-cı ildən başlayır. Lakin son kəşf xəstəliyin həm tarixini, həm də coğrafiyasını dəyişdirib. Əvvəllər Avrasiyaya təsir etdiyi məlum olan epidemiyanın izləri ilk dəfə Afrika qitəsində tapılıb. Belə ki, italiyalı arxeoloqlar 3290 illik Misir mumiyasının DNT-sində "Qara ölüm"ə səbəb olan bakteriyalar aşkar ediblər.

Tədqiqatçı və genetiklərdən ibarət qruplar əvvəlki qazıntılar zamanı Rusiya ərazisində 5000 illik insan skeletlərinin qalıqlarında "Yersinia pestis"in izlərini tapsalar da, yeni tapıntı xəstəliyin Avrasiyadan kənarda da aşkar edildiyini göstərir. Mumiya, həmçinin taunun ilk dəfə Qərbə necə yayıldığına dair yeni ipuçları verir və Qədim Misirdə bu xəstəliyin  mövcudluğuna dair molekulyar sübutlar təqdim edir.

Son illərdə aparılan araşdırmalar "Qara ölüm"ün Avropaya çatmamışdan öncə Şimali Afrikadakı qədim imperiyalarda yayıldığına dair ipucları təqdim edərək, onun sadəcə Şərqdən Qərbə doğru sürükləndiyinə dair əvvəlki nəzəriyyələri təkzib edib.

Ebers papirusu kimi tanınan Qədim Misir tibbi mətni eramızdan əvvəl 1500-cü ilə aid edilir, "daşlaşmış" irin əmələ gətirən xəstəliyi təsvir edir. 2004-cü ildə isə ingilis arxeoloqları Nil siçovullarında və minlərlə il yaşı olan birələrdə xəstəliyin sübutunu tapıblar. Bunu insan infeksiyaları ilə sübut etmək mümkün olmasa da, daşıyıcı heyvanlarda xəstəliyin olması təsdiqlənmişdi.

Avrasiyanın qərbində məlum olan ən qədim "Qara ölüm" hadisəsi isə Turindəki Egizio Muzeyində tapılıb. Virusun qalıqları mumiya üzərində işləyən tədqiqatçılar sayəsində 3290 illik genomda aşkar edilib. Radiokarbon texnikası ilə aparılan araşdırma göstərir ki, tauna yoluxmuş mumiya Misirin Yeni Krallığı dövründə eramızdan əvvəl 1686-1449-cu illər arasında yaşayıb. Virus paleontoloqları onun əllə mumiyalandığını vurğulayıblar.

Radiokarbon üsulu toxumada karbon atomu izotoplarının izlərini, xüsusən də karbonun radioaktiv versiyası olan karbon-14-ü ölçür. Heyvanlar nəfəs aldıqları zaman karbon-14-ü udurlar, lakin bu karbon atomlarını uzun müddət ərzində, ölümündən sonra əsrlər boyu tədricən itirirlər. Arxeologiyada geniş istifadə olunan bu texnika sayəsində mumiyanın bədənində hələ də qalan karbonların yaşı müəyyən edilir və onun nə vaxt öldüyü müəyyən edilir.

Mütəxəssislər mumiyanın kişi cinsinə mənsub olduğunu qeyd ediblər. Mumiyada aşkarlanan virusun bubon taunu olduğu bildirilir. Bu, xəstəliyin insanlarda ən çox təsadüf edilən formasıdır. Bubon taunun insandan-insana ötürülməsi olduqca nadirdir. Virus, adətən, heyvanlardan keçir. Heyvanlar isə bu xəstəliyə birə dişləməsi nəticəsində yoluxurlar. İnfeksiya limfa düyünlərinə çox təsir edir, şişlik və ağrıya səbəb olur. Müalicə olunmayan xəstələrdə açıq yaraya çevrilir. Tauna yoluxmuş insanlar, adətən, 1-7 günlük inkubasiya dövründən sonra hərarət, titrəmə, baş və bədən ağrıları, halsızlıq, qusma və ürəkbulanma kimi simptomlarla qarşılaşırlar.

Taun epidemiyaları insanlığın ən ağır sınaqlarından biri kimi yadda qalıb. Amma bu qlobal fəlakətlər yalnız itkilər gətirməyib, eyni zamanda bəşəriyyətin inkişafına da səbəb olub. Əsrlər boyu təmizlənməyən küçələrdə baş qaldıran "Qara ölüm" şəhər planlamalarını dəyişib, kanalizasiya sistemlərinin qurulmasına, ictimai su mənbələrinin yaradılmasına, bugünkü gigiyena standartlarının təməlinin qoyulmasına səbəb olub. 

İnkişaf etmiş müasir tibb sayəsində xəstəlik artıq qorxulu hesab edilmir. Taunun qarşısını profilaktik tədbirlərlə almaq mümkün olmadıqda belə onu hazırda istifadə edilən antibiotiklərlə asanlıqla müalicə etmək olur.


Ülkər XASPOLADOVA,

"Azərbaycan"

Digər Xəbərlər

QƏZETİN ÇAP VERSİYASI

XƏBƏR LENTİ Bütün xəbərlər

Ceyhun Bayramov Serbiyanın Dövlətçilik Günü münasibətilə təşkil olunmuş qəbulda iştirak edib  

18:39
16 Fevral

Dövlət İmtahan Mərkəzi xarici dillər üzrə fəlsəfə doktoru imtahanı keçirib

18:33
16 Fevral

Premyer Liqa: “Turan Tovuz” son dəqiqələrdə vurulan qolla “Araz-Naxçıvan”a qalib gəlib  

18:23
16 Fevral

Ali təhsil müəssisələrinin magistraturalarına qəbul imtahanı keçirilib

17:34
16 Fevral

Azərbaycanla qaz sazişinin təsdiqinə dair qanun layihəsi Türkiyə parlamentinin gündəliyinə daxil edilib

16:27
16 Fevral

Xəzər dənizinin qırmızı rəngə boyanmasının səbəbi açıqlanıb

15:09
16 Fevral

Bakı-Qazax yolunda duman səbəbindən baş verən zəncirvari qəzada iki nəfər ölüb YENİLƏNİB

15:05
16 Fevral

Sabah hava əsasən yağmursuz keçəcək  

15:02
16 Fevral

Prezident İlham Əliyev: Azərbaycan ilə Litva arasında dostluq və əməkdaşlıq əlaqələri xoş ənənələrə malikdir  

11:31
16 Fevral

Litva Respublikasının Prezidenti Zati-aliləri cənab Gitanas Nausedaya

11:25
16 Fevral

FAKTİKİ HAVA: Sarı xəbərdarlığa uyğun olaraq Bakıda və Abşeron yarımadasında külək güclənib

11:24
16 Fevral

Ceyhun Bayramov Latviyanın xarici işlər naziri Baiba Braje ilə görüşüb  

11:14
16 Fevral

Ordubad rayonunun dağlıq ərazisində biotexniki tədbir keçirilib  

10:18
16 Fevral

Şotlandiyada Vüqar Həşimovun xatirəsinə həsr olunmuş şahmat turniri keçirilib  

10:03
16 Fevral

Azərbaycan XİN rəhbəri Serbiyaya işgüzar səfərə yola düşüb  

09:48
16 Fevral

Bilmək istəyirəm

09:35
16 Fevral

Münxendə avtomobillə hücum nəticəsində xəsarət alanlardan ikisi ölüb

09:33
16 Fevral

Kloze də Mahir Emrelinin getmək istədiyini təsdiqlədi

09:30
16 Fevral

"Neftçi"də ciddi itkilər

09:25
16 Fevral

Boksçularımız Rumıniyada rinqə çıxırlar

09:20
16 Fevral

"Tanrı bilir ki, sən mənim ikinci atamsan" - Almeydadan Qurban Qurbanova

09:15
16 Fevral

ÇOX OXUNANLAR

OXUCU MƏKTUBLARI

NƏŞRLƏRİMİZ

TƏQVİM / ARXİV

BAŞ REDAKTORDAN

Hamımızın Azərbaycan adlı bir Vətəni var! Qoynunda dünyaya göz açdığımız, minbir nemətindən dadıb isti qucağında boya-başa çatdığımız bu əvəzolunmaz diyar azərbaycanlı adını qürur və iftixarla daşıyan hər kəs üçün müqəddəs və ülvidir.
Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusu Vətən müharibəsində zəfər çalaraq erməni işğalçılarını kapitulyasiyaya məcbur etdi, düşməni qovaraq ərazi bütövlüyünə nail oldu.
Bununla da Azərbaycan yeni inkişaf dövrünə qədəm qoydu.
Bu dövrdə dünyada mürəkkəb və ziddiyyətli proseslər davam etməkdədir!
Hələ də dünyada ədalətsizliklər mövcuddur!
Hələ də dünyada ikili standartlar var!
Hələ də dünyada güclülər zəiflərin haqqını tapdalamaq istəyir!
Odur ki, biz daima güclü olmalıyıq.
Güclü olmağın əsas şərti isə bizim birliyimizdir!
Dünyanın harasında yaşamağımızdan, hansı sahədə çalışmağımızdan asılı olmayaraq, əlbir və əlaqəli fəaliyyət göstərməyi bacarmalıyıq.
Azərbaycan naminə, onun dünyada yeri, yüksək nüfuzu uğrunda daim birlikdə mübarizə aparmalıyıq.
Yalnız bu halda anamız Azərbaycanı qoruya, yüksəldə və hamımız üçün qürur mənbəyinə çevirə bilərik.
Ulu yurdumuzun adını daşıyan "Azərbaycan" qəzeti də bu amala xidmət edir.
Əziz azərbaycanlılar! Sizi Azərbaycan naminə, övladlarımızın firavan və xoşbəxt gələcəyi uğrunda əlbir və əlaqəli fəaliyyətə çağırıram!