Bu "göz yaşı"nı saxlamaq üçün mütəxəssislər nə təklif edirlər
Son zamanlar qlobal iqlim dəyişmələrinin təsiri dünyanın bütün bölgələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da aydın sezilməyə başlayıb. Ölkəmizin dağlıq ərazilərində qar örtüyünün daha tez əriməsi, buzlaqların sürətlə kiçilməsi təbii proseslərin dəyişməsi və gələcək ekoloji faciələrin anonsudur. Yüz illərlə formalaşmış dağ buzlaqları indi insan fəaliyyəti və qlobal istiləşmə nəticəsində gözləniləndən daha sürətlə yox olur.
Bu proses təbiətin balansını pozmaqla yanaşı, kənd təsərrüfatının su təminatından tutmuş enerji istehsalına, hətta dağ kəndlərinin yaşayış təhlükəsizliyinə qədər sosial-iqtisadi həyatın müxtəlif sahələrinə də təsir göstərir. Elə buna görə də alimlər və ekoloqlar buzlaqların əriməsini artıq sadəcə təbii hadisə kimi deyil, potensial ekoloji fəlakət kimi qiymətləndirirlər. Məsələ ondadır ki, bu dəyişikliklər zamanla dərinləşdikcə nəinki indiki, hətta gələcək nəsillərin həyatını şübhə altına alır.
Qar və buzlaqlar məlum olduğu kimi, dağ çaylarının qida mənbəyini təşkil edir. Yüksək zirvələrdən başlayan dağ çayları geniş əraziləri su ilə təmin edir. Ona görə də bu çaylar illər boyu ölkənin su balansında mühüm rol oynayıb, kənd təsərrüfatı, sənaye və içməli su təminatının dayanıqlılığını qoruyub. Lakin son onilliklərdə dağlardakı ərimə prosesi çayların rejimini tamamilə dəyişib və uzun illər qorunan tarazlığı pozub. Amma bu da hələ hamısı deyil. Ərimiş qar və buz kütlələri torpağı boşaldır, yamacların sabitliyini zəiflədir, sel, daşqın, torpaq sürüşməsi kimi hadisələrin başvermə ehtimalını artırır. Bu gün dağ kəndlərinin sakinləri üçün bu hadisələr artıq birdəfəlik ekstremal haldan çox, ardıcıl və çətin proqnozlaşdırılan təhlükəyə çevrilir. İyulun sonu, avqustun əvvəlləri Azərbaycanın yüksək dağlıq zonalarında sanki təbiətin nəbzi sürətlə vurmağa başlayır.
Havanın kəskin istiləşməsi ilə birlikdə buzlaqlarda ərimə prosesi güclənir. İlk baxışda sakit görünən, amma nəticələri ağır olan proses buzlaqların sahəsini və həcmini tədricən kiçildir ki, bu da ölkənin ən qiymətli sərvəti olan şirin su ehtiyatlarının azalmasına gətirib çıxarır. Buzlaqların əriməsi hər zaman kütləvi sel və ya fəlakətli daşqınlarla müşayiət olunmasa da, çaylarda nəzərəçarpan dəyişiklik yaradır. Şahnabadçay və Mahmuddərəçay kimi buzlaq mənşəli çaylar Qusarçayın, Xınalıqçay isə Qudyalçayın yuxarı qollarını təşkil edir. Bu çaylarda axının gücü ilin istənilən fəslində digərlərinə nisbətən daha yüksək olur. Çünki onların mənbəyi dağ zirvələrinin əbədi qar örtüyünə bağlıdır. Ancaq indi həmin "əbədiyyət" anlayışı sual altındadır. Bu gün biz çaylarda suyun artdığını görürüksə, sabah həmin çayların qida mənbəyinin azaldığını hiss edə bilərik. Və bu yalnız təbiətin deyil, bütövlükdə regionun sosial-iqtisadi həyatının gələcəyi üçün xəbərdarlıq siqnalıdır.
Azərbaycan Dövlət Su Ehtiyatları Agentliyi (ADSEA) yanında Suların İstifadəsinə və Mühafizəsinə Dövlət Nəzarəti Xidmətinin (SİMDNX) nümayəndəsi Vasif Yəhyayev deyir ki, bu proseslər qar örtüyünün çoxluğuna görə proqnozlarda qabaqcadan təyin edilə bilir: "Bununla yanaşı, qar ehtiyatlarının əriməsi zamanı çaylarda olan bol su ehtiyatını anbarlarda toplayaraq yayda - azsulu dövrdə istifadə etmək mümkündür. Buzlaqların əriməsində isə vəziyyət bir az fərqlidir. Çünki buzlaqlar yağan qarların üst-üstə sıxılaraq 100 illərlə davam edən prosesi nəticəsində yaranır. Əriməsi isə daha tez bir zamanda baş verir. Son dövrlərdə qlobal istiləşmə nəticəsində daha da intensivləşib".
Anbarlarda su toplayıb saxlamaq təbiətin bizə verdiyi müvəqqəti, amma idarəoluna bilən bir üstünlükdür. Çünki yaz və yay aylarında çaylara axan suyun bir hissəsi təbii olaraq boşa axır, halbuki anbarlar həmin "artıq" suyun strateji ehtiyata çevrilməsinə imkan verə bilərdi. Bu yerdə qeyd edək ki, suyun anbarlarda toplanması, sadəcə, texniki tədbir deyil, bu, həm də ölkənin su təhlükəsizliyinin əsas sütunlarından biridir. Həmin ehtiyat düzgün idarə olunarsa, davamlı və sabit su dövriyyəsi yaratmaq mümkündür. Təcrübə göstərir ki, suyun anbarlarda saxlanılması quraqlıqla mübarizədə, kənd təsərrüfatının məhsuldarlığında, eləcə də əhalinin rahat və etibarlı su təminatında həlledici rol oynayır.
Ancaq bütün bu tədbirlərin uğurla başa çatması üçün bir mühüm amil var: qar və buz ehtiyatlarının ildən-ilə nə qədər dəyişdiyini dəqiq bilmək. Bunun üçün ilk növbədə ölkənin dağlıq ərazilərində qar və buz ehtiyatlarının dəqiq qiymətləndirilməsi vacibdir. Elə buna görə də hər il yüksək dağlıq ərazilərdə qar və buz ehtiyatlarının tədqiqi üzrə qiymətləndirmə işləri həyata keçirilir. Azərbaycanda buz-su ehtiyatlarının dəqiq qiymətləndirilməsi məqsədilə hər ilin avqust ayında Böyük Qafqazın Tufandağ zirvəsinə elmi-tədqiqat ekspedisiyaları təşkil edilir. Vasif Yəhyayev deyir ki, Qusarçay hövzəsində yerləşən buzlaqların öyrənilməsi üçün ADSEA yanında SİMDNX ilə Milli Hidrometeorologiya Xidməti son dəfə 2025-ci il avqustun 18-23-də birgə ekspedisiya həyata keçirib. Ekspedisiya zamanı buzlaqların yerləşdiyi dərələrin ümumi təsviri aparılıb, dağ silsilələrinin və yamacların xüsusiyyətləri araşdırılıb. Buzlaqların tipi, mövqeyi, istiqaməti, dərinliyi və yamacların dikliyi kimi göstəricilər qeydə alınıb. Eyni zamanda buzlaq səthinin relyefi, çatların forması, istiqaməti və ölçüləri müəyyənləşdirilib. Tədqiqatlar çərçivəsində buzlaq üzərindəki moren örtüyünün vəziyyəti, buzlaq dilinin strukturu və dəyişmə dinamikası da qiymətləndirilib.
Təbii ki, buzlaqların əriməsi ekoloji problemdir, iqlim dəyişmələrinin "məhsul"udur. Buzlaqlar illər boyu min bir çətinliklə formalaşan təbii sərvətdir. Təəssüf ki, bu gün həmin sərvəti qoruyub saxlaya bilmirik. Ona görə də buzlaqların ərimə prosesinin davamlı olaraq monitorinqini aparmaq lazımdır. Bu tədqiqatlar təkcə dəyişikliklərin səbəbini öyrənməyə yox, həm də gələcək su ehtiyatlarının düzgün planlaşdırılmasına imkan verə bilər. Eyni zamanda suların anbarlarda toplanması itkilərin müəyyən qədər kompensasiyasını təmin edə, yay aylarında su qıtlığını azalda və su təhlükəsizliyini möhkəmləndirər. Bu tədbirlər görülməzsə, buzlaqların itməsi təkcə təbiətin deyil, həm də cəmiyyətin dayanıqlılığı üçün ciddi təhdidə çevrilər.
Züleyxa ƏLİYEVA,
"Azərbaycan"
jpeg_1765445249.jpeg)
