Hər bir xalq öz şəxsiyyətləri ilə böyüyür və milli qürur hekayəsini yaradır. Azərbaycanın ilk ali təhsilli rəssam-memarı, bu il anadan olmasının 150-ci ildönümü tamamlanan Zivər bəy Əhmədbəyovun da adı hər bir soydaşımız üçün qürur mənbəyidir. O, ömrünün erkən çağlarından mehrini memarlıq sənətinə salmışdı. Onun sirlərini dərindən öyrənmiş, Bakıda, eləcə də Vətənin başqa guşələrində bir-birindən gözəl abidələr ucaltmışdı.
Ziyalı ailənin sonbeşiyi
Zivər bəy Gəray bəy oğlu Əhmədbəyov 1873-cü ildə Şamaxı şəhərində anadan olub. Atası Gəray bəy Şamaxıdakı quberniya idarəsində kiçik məmur vəzifəsində işləyirdi. Ömrünü maarif işinin təşkilinə həsr etmişdi. Anası Töhfə xanım da o dövrün şərtləri daxilində yaxşı təhsil görmüşdü. Ədəbiyyata, musiqiyə dərindən bələd idi, hətta şeirlər də yazırdı. Gəray bəylə Töhfə xanımın ailəsində 9 övlad böyüyürdü. Zivər bəy ailənin sonbeşiyi idi.
Zivər bəy Əhmədbəyov ilk təhsilini mədrəsədə almışdı. Uşaqlıqdan ədəbiyyata, musiqiyə, rəssamlığa böyük maraq göstərirdi. Təhsildəki nailiyyətlərini nəzərə alaraq 1893-cü ildə ona Sankt-Peterburqda yerləşən I Nikolay adına Mülki Mühəndislər İnstitutunda oxumaq üçün göndəriş verirlər. Həmin dövrdə memarlıq ən nüfuzlu peşələrdən idi və bu ali təhsil ocağında əsasən varlı zadəgan övladları təhsil alırdılar. Zivər bəy burada seçdiyi sənətə mükəmməl yiyələnir. 1902-ci ildə institutu uğurla başa vurub Bakı Quberniya İdarəsində işə başlayır.
Bu o zaman idi ki, Zivər bəy ali təhsilini başa vurub Vətənə qayıtdığı il - yəni 1902-ci ildə Şamaxıda çox güclü zəlzələ baş vermişdi. Təbii fəlakət nəticəsində şəhərdə 4 min yaşayış evi, 8 qədim məscid, iki kilsə, 10-dan artıq mədrəsə, 40 qədim şərq hamamı, onlarca ticarət obyekti, bazar-dükan dağılaraq yerlə yeksan olmuşdu. Şamaxı qəzasında yerləşən 126 kənddə də 3 mindən çox ev, 40 məscid və çoxlu təsərrüfat tikililəri dağılmışdı. Zəlzələdən sonrakı illərdə Şamaxıda dağıntıların aradan qaldırılması istiqamətində böyük işlər aparılırdı və burada Zivər bəy Əhmədbəyov kimi peşəkar memarlara çox ehtiyac vardı. Həmin dövrdə o, şəhərin məhəllələrinin düzgün planlaşdırılmasına və tikilməsinə, zəlzələ zamanı ziyan dəymiş Şamaxı Cümə Məscidinin bərpası layihəsinin hazırlanmasına böyük əmək sərf etdi.
Maraqlı tarixçə
Zivər bəy Əhmədbəyovun 1902-ci ildə, demək olar ki, yarısı dağılmış bu tarixi abidənin bərpası layihəsini hazırlamasının, amma bərpa işlərini onun özünə deyil, Bakıda yaşayan polyak memar İosif Ploşkoya tapşırılmasının da maraqlı tarixçəsi var. Belə ki, zəlzələdən bir qədər sonra - 1903-cü ilin oktyabr ayında Cümə məscidinin bərpasına ianə toplamaq məqsədilə komitə yaradılır. Ölçmə çertyojları və başqa materiallar olmadığına görə abidəni tam bərpa etmək çətin görünürdü. Tikilinin memarlıq dəyərini qiymətləndirməyə qabil olmayan, ona tarixi abidədən daha çox dini ibadət məkanı kimi baxan komitə üzvləri məscidin qədim bünövrəsinin və qorunmuş hissələrinin saxlanılması əsasında bərpasını məqbul sayırlar. Komitənin tapşırığı əsasında Şamaxı Cümə Məscidinin bərpası üzrə layihə hazırlayan Zivər bəy Əhmədbəyov isə həm dağılmış binanın cizgilərini saxlamağa, həm də binanın qalan hissələrindən istifadə etməyə çalışırdı. Gənc memarın rəhbərliyi ilə kürsü daşı qoyulur, mərkəzi mehrabın arxa divarı qismən tikilir, yan divarların inşası da davam etdirilərkən Zivər bəylə komitə arasında hansısa səbəbdən narazılıq yaranır. İnşaat işləri dayandırılır və Zivər bəy tikintini tərk edir. Daha sonra bu işə İ.Ploşko cəlb olunur. O, Zivər bəy Əhmədbəyovun plan quruluşunu saxlayaraq, layihəni bir qədər də təkmilləşdirir və məscidin bərpası başa çatdırılır.
Erməni daşnaklarının 1918-ci ildə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Şamaxıda törətdikləri qırğınlar zamanı insanların bir hissəsi xilas ümidi ilə qaçıb bu məscidə sığınmışdılar. Daşnaklar isə məscidə od vurub içəridəkiləri yandırmış, üstəlik, top mərmisi ilə Cümə məscidinin 4 minarəsini uçurmuşdular. Lakin məscidin divarları ümumən salamat qalmışdı.
Prezident İlham Əliyevin sərəncamına əsasən, 2010-2013-cü illərdə Şamaxı Cümə Məscidində də tarixi görkəmi qorunmaqla əsaslı təmir-bərpa işləri aparılıb və abidə bu gün keçmişdən soraq gətirən ruhu, görkəmi ilə göz oxşayır.
Memarın şah əsəri - Təzəpir məscidi
1905-1914-cü illərdə Zivər bəyin layihəsi əsasında Bakıda Təzəpir məscidi inşa olunur. Azərbaycan tarixində özünəməxsus yer tutan bu memarlıq abidəsinin layihəsini hazırlamaqdan ötrü Zivər bəy Əhmədbəyov çox ciddi çalışır. Məscidin tikintisini dövrünün məşhur xeyriyyəçi xanımlarından Nabat xanım Aşurbəyova maliyyələşdirmişdi. Layihə üzərində işləyərkən müxtəlif Şərq ölkələrinin məşhur məscidlərinin memarlıq xüsusiyyətlərindən də bəhrələnməsi üçün Nabat xanım Zivər bəyi ayrı-ayrı ölkələrə, dini abidələri ziyarət etməyə göndərir. Uzunmüddətli ziyarətdən qayıdan memar arzuladığı hündür minarəli yaraşıqlı məscidin layihəsini Nabat xanıma təqdim edir. Əfsuslar olsun ki, Bakı Quberniya İdarəsinin qoyduğu müəyyən məhdudiyyətlərə görə minarəni nəzərdə tutulan hündürlükdə inşa etmək mümkün olmamışdı. Bu məhdudiyyət də onunla bağlı idi ki, təxminən eyni vaxtda Təzəpirə yaxın ərazidə el arasında "Qızıllı kilsə" kimi tanınan Aleksandr Nevski pravoslav kilsəsi tikilmişdi. Quberniya İdarəsi Təzəpir məscidinin öz hündürlüyü və yaraşığına görə həmin kilsədən üstün olmasını istəmirdi. Ona görə idarədən Zivər bəyə ciddi xəbərdarlıq edilir ki, Təzəpir məscidi Aleksandr Nevski kilsəsindən hündür tikilməməlidir. Beləliklə, Zivər bəy hazırladığı layihədə bəzi dəyişikliklər etmək məcburiyyətində qalır.
Görkəmli memar Təzəpir məscidindən başqa o illərdə Göyçaydakı Əbülfəzl Abbas məscidini, Şamaxıdakı İmam məscidini, Cümə məscidini, Bakıda tikilmiş "Səadət" məktəbinin binasını, "İttifaq" məscidini, müxtəlif yaşayış evləri və digər tikililəri, həmçinin Əmircanda məşhur Bakı milyonçusu Murtuza Muxtarovun tikdirdiyi məscidin binasını da layihələndirmişdi. Əmircandakı məscid bir zamanlar Azərbaycanın ən hündür minarəli məscidi hesab olunurdu. Onun minarələrinin hündürlüyü 40 metrdən artıqdır. Murtuza Muxtarov məscidi Şərq memarlığının ən yaxşı incilərindən biri kimi UNESCO-nun tarixi abidələr siyahısına salınıb.
Milli irslə Avropa üslubunun vəhdəti
Zivər bəy Əhmədbəyovun böyük sənətkarlıq istedadı ilə ucaltdığı və bu gün də Bakının memarlıq inciləri sırasında özünəməxsus rol oynayan tikililərdən biri də paytaxt sakinləri arasında Əjdərbəy məscidi, yaxud "Göy məscid" kimi tanınan abidədir.
Bu məscid dövrünün xeyriyyəçilərindən olan Əjdər bəy Aşurbəyovun vəsaiti ilə tikilmişdi. O, Təzəpir məscidinin inşasını maliyyələşdirmiş Nabat xanım Aşurbəyovanın qardaşı idi. Deyilənə görə, bacısı Təzəpir məscidini tikdirməyə başlayanda qardaşı Əjdər bəy onun yanına gəlib köməyini təklif edir. Nabat xanım isə tövsiyə edir ki, Təzəpirin inşasına kömək göstərməkdənsə, özü daha bir məscid tikdirsin. Beləliklə, Əjdər bəy Aşurbəyov 1905-ci ildə məscid inşa etdirmək qərarına gəlir və Zivər bəy Əhmədbəyovdan kömək istəyir. Tikili üçün Bakıda münasib yer axtarılır. Nəhayət ki, o zaman Qanlı təpə adlanan ərazi bəyənilir və məscidin bünövrəsi qoyulur. Əjdərbəy məscidinin memarlıq xüsusiyyətlərinin özünəməxsus cəhətləri ondadır ki, bu tikilidə Kəbənin, Kərbəla məscidinin müəyyən elementlərindən istifadə olunub.
Milli memarlıq irsi Zivər bəy Əhmədbəyovun yaradıcılığında aparıcı xətt təşkil edirdi. Bununla yanaşı, görkəmli memar Avropa klassisizminin uğurlarından da bəhrələnirdi. Onun layihələri ilə Bakıda inşa edilmiş "Doğum evi"nin, "Uşaq xəstəxanası"nın (indiki Elmi-Tədqiqat Ana və Uşaq Mühafızəsi İnstitutu), həmçinin Bakıda və Şamaxıda tikilmiş bir sıra yaşayış evlərinin memarlıq elementlərində bunu müşahidə edə bilərik.
Şamaxıda ilk kitabxana
Zivər bəy Əhmədbəyov ictimai fəaliyyətlə də məşğul olurdu. 1917-ci ildə o, islam mədəniyyəti abidələrini qoruyan, 1919-cu ildə isə Şamaxıda mədəniyyət abidələrinin öyrənilməsi ilə məşğul olan "Yeni Şirvan" cəmiyyətlərini yaratmışdı. Şamaxıda doğulub-böyüyən Zivər bəyi bu şəhərdə kitabxananın olmaması çox narahat edirdi. Buna görə də Şamaxıda kitabxana binası tikərək onu lazımi kitablar və digər vəsaitlərlə təmin etmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəri dövründə o, artıq Bakının baş memarı kimi fəaliyyət göstərirdi. Şəhərin daşnaklardan və eser-menşeviklərdən ibarət "Sentrokaspi diktaturası"ndan azad olunması zamanı şəhid olmuş azərbaycanlı və türk əsgərlərinin xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə keçmiş Çəmbərəkənd qəbiristanlığında - indiki Şəhidlər xiyabanında ucaldılmış abidə kompleksinin layihəsi də məhz Zivər bəy Əhmədbəyova məxsusdur. Altıbucaqlı türbə görünüşündə olan həmin layihədə Orta əsr Azərbaycan memarlıq incilərindən məharətlə istifadə edilmişdir.
Zivər bəy təkcə memarlıq sahəsində böyük istedad sahibi deyildi. O, rəssamlıqla da məşğul olur, həmçinin royalda və skripkada çox gözəl musiqi əsərləri ifa etməyi bacarırdı. Böyük sənətkar Tovuz və Gədəbəy rayonları ərazisində böyük torpaq sahələri olan məşhur zadəgan Allahyar bəy Zülqədərovun qızı Şövkət xanımla ailə qurmuşdu və bu izdivacdan Firəngiz adlı qızları dünyaya gəlmişdi. Amma bu evliliyin ömrü uzun sürməmişdi.
Zivər bəy Əhmədbəyovun evi Bakının Çəmbərəkənd deyilən hissəsində idi. Zəngin kitabxana yaratmışdı, Rusiyanın, Avropanın müxtəlif şəhərlərindən gətirdiyi rəssamlıq və heykəltaraşlıq nümunələrindən ibarət böyük kolleksiyası da vardı.
Ölüm hökmünü özü verdi
Əfsuslar olsun ki, bolşeviklərin zorakı metodlarla hakimiyyəti ələ keçirmələri və öz zəmanələrinin ən işıqlı şəxsiyyətlərinə qarşı başlanan kütləvi repressiyalar Zivər bəy Əhmədbəyovun da taleyindən səmum yeli kimi əsərək onu bu həyatdan qoparıb apardı. Zivər bəy cinayət əməlləri heç bir sərhəd tanımayan qırmızıların öz terrorçu hərəkətləri ilə cəmiyyəti hara sürüklədiklərini yaxşı anlayırdı. Mühitindəki ziyalıların, ünsiyyətdə olub ülfət qurduğu dost-tanışlarının çoxu öldürülmüş, həbsə atılmış, bir qədər bəxti gətirənlər böyük əzab-əziyyətlərlə ölkə xaricinə adlayıb qürbətdə məskunlaşa bilmişdilər. Zivər bəy baş verənləri aydın görür, özünə qarşı yönələn təzyiqləri hiss edir, qətl və ya həbs növbəsinin tezliklə ona da çatacağını duyurdu. Artıq 1925-ci ilə doğru psixoloji gərginlik elə həddə çatmışdı ki, Zivər bəy Əhmədbəyov ya qürbəti, ya Vətəndə ölümü seçməli idi. O, ikincini, Vətən torpağına qarışmağı seçdi və öz ölüm hökmünü başqalarının verməsini də gözləmədi. 1925-ci ilin 16 fevral günü Çəmbərəkənddə yerləşən evində özünü güllələdi. Dünyadan köçəndə cəmi 52 yaşı vardı, istedadının, memarlıq qüdrətinin ən parlaq vədələrində Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində hələ nə qədər abidələr ucalda bilərdi...
Ölümündən sonra Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunan Zivər bəyə məzarda da rahatlıq vermədilər. 1931-ci ildə hökumətin qəbul etdiyi qərarla Çəmbərəkənd qəbiristanlığı dağıdıldı. Məzarların üstündə Dağüstü park salındı. Zivər bəyin yeganə övladı Firəngiz xanım atasının məzarını indiki Fəxri xiyaban ərazisinə köçürsə də, bir neçə ildən sonra Fəxri xiyabanın qurulması ilə əlaqədar köhnə qəbiristanlıq alt-üst edildi və Zivər bəy Əhmədbəyovun məzarı itərək, torpağa qarışdı. Bu da bir taledir bəlkə...
Qədirbilən xalqımız, dövlətimiz Azərbaycan tarixində nəcib izləri olan başqa böyük şəxsiyyətlərimiz kimi, Zivər bəy Əhmədbəyovun da irsinə böyük dəyər verir. 2011-ci ildə Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə Bakıda, metronun "Nizami" stansiyası qarşısında Zivər bəy Əhmədbəyovun heykəlinin və onun adını daşıyan parkın açılışı oldu. Memarın heykəli onun layihəsi ilə tikilmiş binanın önündə ucalır. Yaxınlıqdakı küçəyə də bu görkəmli memarın adı verilib.
Zivər bəy Əhmədbəyov da bizə böyüklüyümüzü göstərən, bu hekayədə adı əbədi yer tutan şəxsiyyətlərimizdəndir.
İradə ƏLİYEVA,
"Azərbaycan"
