Bu gün planetimizin üzləşdiyi ən böyük problemlərdən biri iqlim dəyişmələri nəticəsində baş verən qlobal istiləşmə və onun yaratdığı fəsadlardır. Son bir neçə yüzillikdə baş vermiş sənaye inqilabı nəticəsində havaya atılan istixana qazlarının miqdarı artıb. Nəticədə havanın keyfiyyətinin aşağı düşməsi insanların səhhətinə təsirsiz ötüşməyib.
Dünyada sürətlə dəyişən iqlim insan sağlamlığına birbaşa və ya dolayı yolla təsir edir. Birbaşa təsirlər isti hava dalğalarını, dəniz səviyyəsinin yüksəlməsini, yağıntı səbəbindən yaranan su basqınlarını, quraqlığı və bu kimi təbii fəlakətlər fonunda yaralanmaları, xəstəlikləri və ölümləri əhatə edir. Dolayı təsirlər isə mühitdəki dəyişikliklər vasitəsilə baş verir. Yağışın, fırtınanın, habelə dəniz temperaturunun artması daha çox su ilə əlaqədar xəstəliklərə yol açır.
"Lancet Countdown" jurnalının iqlim dəyişikliyi və sağlamlığa dair illik hesabatına əsasən, iqlim dəyişikliyinin yaratdığı təhlükələr rekord həddə çatıb. "Lancet Countdown" layihəsi Paris Sazişinin qüvvəyə mindiyi ildə yaradılıb. Onun məqsədi iqlim dəyişikliyinin insan sağlamlığına qlobal, regional və milli səviyyədə təsirini hər il təhlil etməkdir.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) və Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatı da daxil olmaqla 57 akademik qurum və 122 tədqiqatçı tərəfindən hazırlanan 2024-cü il hesabatında 8 illik monitorinq dövründə ən narahatedici nəticələr təqdim edilib. Məlum olub ki, iqlim dəyişikliyi ilə bağlı sağlamlıq risklərini izləyən 15 göstəricidən 10-u narahatlıq doğuran yeni rekord göstəricilərə çatıb.
Məlumatlar iqlimin sürətlə dəyişməsi səbəbindən insan rifahı, sağlamlığı və həyatı üçün böyük təhlükələrin olduğunu göstərir. 2023-cü il dünyada daimi quraqlıqlar, ölümcül isti hava dalğaları, meşə yanğınları, tufanlar və daşqınlar ilə insanların sağlamlığına, həyatına və yaşayış vasitələrinə dağıdıcı təsir göstərib. Quraqlıq və toz fırtınaları kimi ekstremal təbii fəlakətlər getdikcə intensivləşir və milyonlarla insanın həyatını təhlükə altına alır.
Yüksək temperatur xüsusilə yaşlı insanlara və xroniki xəstəliyi olanlara mənfi təsir edir. Belə ki, 65 yaşdan yuxarı insanlar arasında istidən ölüm halları 1990-cı illərlə müqayisədə rekord səviyyədə artaraq 167 faizə çatıb. Bundan başqa, isti hava fiziki aktivliyə və yuxunun keyfiyyətinə də mənfi təsir göstərir. Bu da öz növbəsində fiziki və psixi sağlamlıqda problemlər yaradır. 2019-2023-cü illər arasında ekstremal hava hadisələri nəticəsində iqtisadi itkilərin ümumi illik dəyəri 227 milyard dollara çatıb.
Son 10 ildə dünyanın quru ərazisinin 61 faizində 1961-1990-cı illərin orta göstəricisi ilə müqayisədə ekstremal yağıntılı günlərin sayı artıb. Bu isə daşqın, sel, yoluxucu xəstəlik və suyun çirklənməsinə səbəb olub. Paralel olaraq, müxtəlif regionlarda baş verən quraqlıqlar nəticəsində 2022-ci ildə 124 ölkədə 151 milyondan çox insan ciddi qida çatışmazlığı ilə üzləşib. Mütəxəssislər bunun indiyədək qeydə alınmış ən yüksək göstərici olduğunu qeyd edirlər. 2030-cu və 2050-ci illər arasında iqlim dəyişikliyinin fəsadları insanlar üçün qida çatışmazlığından, malariya, ishal və isti stresdən əlavə, hər il təxminən 250 min insanın ölümünə səbəb ola bilər.
Temperaturun yüksəlməsi və yağıntıların artması ölümcül yoluxucu xəstəliklərin geniş yayılmasına şərait yaradıb. Ötən il 80-dən çox ölkədə 5 milyondan çox danq xəstəliyi (tropik və subtropik bölgələrdə geniş yayılmış virus infeksiyası) qeydə alınıb ki, bu da ən yüksək göstəricidir. Yüksək temperatur, baş-bel ağrıları və qan dövranının pozulması ilə müşayiət olunan bu xəstəliyin təxminən 4,1 milyonu və ya 80 faizi Amerika bölgəsinin payına düşür.
Araşdırmalar da göstərir ki, antropogen təsirlər nəticəsində daha da genişlənən iqlim dəyişmələrinin fəsadları ən çox planetin sakinlərinə təsir edir. Elə buna görə də hər kəs məsuliyyətini dərk edərək qlobal istiləşmənin təsirlərinin minimuma endirilməsinə çalışmalıdır.
Ülkər XASPOLADOVA,
"Azərbaycan"
