Hazırda dünyada 6000-dən çox dil var, lakin onların çoxu məhv olmaq üzrədir. UNESCO-nun məlumatına görə, 2500-dən çox dil yox olmaq təhlükəsi qarşısındadır.
Mövcud dillərin hər birinin özünəməxsus qaydaları var. Onların bəzilərini öyrənmək olduqca asan olsa da, bəziləri çox qəlizdir. Bununla bağlı araşdırma aparan dilçilik üzrə mütəxəssislər öyrənilməsi ən çətin 10 dili müəyyən ediblər. Belə qənaətə gəlinib ki, ən mürəkkəb dillərdən biri ərəblərə məxsusdur. Dünyanın 25-dən çox ölkəsinin rəsmi dili olan ərəb dili, təxminən 310 milyon insanın ana dilidir. Yaxın Şərq və Şimali Afrikada geniş yayılmış bu dil həm də islam dünyasında dini əhəmiyyətə malikdir. Dildə sağdan sola yazılmış əlifbadan istifadə olunur və hərflər sözdəki mövqeyindən asılı olaraq, müxtəlif formalar alır. Ərəb dilinin qrammatik quruluşu da mürəkkəbdir. Bura feli birləşmələr, qadın-kişi fərqləri və geniş lüğət daxildir. Ərəbcədə kiçik hərflər yoxdur, sözlər sətirdən-sətrə keçmir. Bundan əlavə, dialektlər arasında da böyük fərqlər var. Məsələn, Misir ərəbi ilə Mərakeş ərəbi arasında əhəmiyyətli dil fərqlərinə rast gəlinir.
Çinin rəsmi dili olan Mandarin bu siyahıda ikinci yerdədir. 1,3 milyard insanın danışdığı bu ümumi dil Çinlə yanaşı, Tayvan və Sinqapur kimi ölkələrdə də rəsmi dil kimi istifadə olunur. Mandarin Çin dilinin ləhcəsi olsa da, standart bir forma kimi təhsildə və rəsmi ünsiyyətdə geniş şəkildə qəbul edilib. Dil tonal quruluşa malikdir və düzgün intonasiya sözün mənasının müəyyən edilməsində həlledici rol oynayır. Mandarin dilində dörd əsas ton olduğu üçün eyni heca müxtəlif intonasiyalarla tamamilə fərqli mənalar verir. Yazı sistemi minlərlə simvoldan ibarət loqo-qrafik quruluşa malikdir və hər simvol fərqli məna daşıyır. Bu simvollar fonetik olmadığı üçün əzbərləməyi tələb edir və öyrənmə prosesini çətinləşdirir.
Koreya dili həm Şimali, həm də Cənubi Koreyanın rəsmi dili olaraq Koreya yarımadasında 77 milyon insan tərəfindən istifadə edilir. Dil müasir Asiyanın ən müntəzəm və məntiqli əlifbalarından biri olan Hanqul dilində yazılıb. Hanqul elə qurulub ki, hər hərf dilin anatomik tələffüzünü təmsil etsin. Bu xüsusiyyət digər yazı sistemləri ilə müqayisədə öyrənmə prosesini daha əlçatan edir. Koreya dili lüğətinin çox hissəsini Çin mənşəli sözlərdən götürüb və yapon dili ilə qrammatik oxşarlıqlara malikdir. İnsanın yaşı, sosial mövqeyi və statusu cümlə quruluşunu və işlədilən ifadələri müəyyən edir.
Mürəkkəb dillərdən biri olan yapon dili Yaponiyanın rəsmi dilidir və bu dildə təxminən 128 milyon insan danışır. Dilin çətinliyi üç fərqli yazı sistemindən irəli gəlir: Kanci, Hiraqana və Katakana. Kanci Çin simvollarından ibarətdir. Hər bir işarə çox fərqli oxunuşa malik olduğu üçün öyrənmədə çətinlik yaradır. Hiraqana yapon mənşəli sözləri yazmaq üçün istifadə olunur və həmçinin Kancinin tələffüzünü göstərməyə kömək edir. Katakana xarici mənşəli sözlərə, elmi terminlərə və xüsusi vurğuya əsaslanır. Yapon dilinin qrammatikası subyekt-obyekt-feil (SOV) strukturunu izləyir və fəxri ifadələrə böyük diqqət yetirir. İstifadə olunan dil danışanın sosial mövqeyindən, yaşından və danışdığı şəxsdən asılı olaraq dəyişir. Bu dil öyrənənlər üçün əlavə təbəqə yaradır.
Rus dili dünyada təxminən 150 milyon insanın ana dili, 260 milyon insanın isə ikinci dil kimi danışdığı dildir. Bu dil Rusiyadan başqa, Belarus, Qazaxıstan və Qırğızıstan kimi ölkələrdə də rəsmi statusa malikdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının altı rəsmi dilindən biri olan rus dili beynəlxalq diplomatiya, biznes və elmdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kiril əlifbasından istifadə edilən rus dilinin olduqca mürəkkəb qrammatikası var. Altı hal sistemi isimlərin cümlədəki funksiyalarına uyğun olaraq forma dəyişməsini tələb edir. Bu dilin əsas çətinliyi vurğunun sərbəst olmasındadır. Məsələn, Azərbaycan dilində vurğu həmişə sözün sonuna düşür. Rus dilində isə vurğu sözün əvvəlində, ortasında, yaxud sonunda ola bilər. Bir çox sözdə vurğudan asılı olaraq, məna da dəyişir. Rus dilində bəzi sözlər eyni səslənə, lakin müxtəlif mənalara sahib ola bilər. Dili həmçinin məna yükünə birbaşa təsir göstərən punktuasiya qaydalarının həddən artıq çox olması da çətinləşdirir.
Macarıstanın rəsmi dili olan macar dilində dünyada, təxminən 14 milyon insan danışır. Avropa İttifaqının rəsmi dillərindən olan macar dili Ural dil ailəsinə aiddir və digər Avropa dillərindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bu, dil öyrənmə prosesini həm çətin, həm də unikal edir. Macar dilinin çətinliyi bir neçə əsas elementdən qaynaqlanır. Hər şeydən əvvəl, dilin aglütinativ quruluşu sözlərin müxtəlif prefiks və şəkilçilərlə məna qazanmasına şərait yaradır. Hər bir şəkilçi sözün məna və ya qrammatik quruluşuna yeni xüsusiyyət əlavə edir. Qrammatika baxımından kifayət qədər mürəkkəb olan macar dilində ismin 18 halı var. Dildə bir-birinin ardınca gələn sait səslər çoxdur və bu, tələffüzü mürəkkəbləşdirir.
Tələffüz baxımından ən çətin dillərdən biri olan island dilidir. Bu dili tam öyrənmək qeyri-mümkündür, çünki fonetikanı yalnız dilin daşıyıcıları düzgün ötürə bilirlər. Dildə mürəkkəb qrammatik strukturlar və dörd hallı üç cins var, bu da öyrənməyi çətinləşdirir. İsland dili digər Skandinaviya dillərinə nisbətən daha az dəyişikliyə məruz qalıb və hələ də Orta əsr linqvistik xüsusiyyətlərini saxlayır.
Dünyanın ən qədim dillərindən hesab edilən yunan dili 13 zəngin tarix və mədəniyyətin açarıdır. Yunan dilində üç cins, çoxlu hallar və mürəkkəb qrammatik quruluş var, bu da onun öyrənilməsini çətinləşdirir. Bundan əlavə, yunan əlifbası ingilis dilində danışanlar üçün yeni öyrənmə prosesi tələb edir.
Fars dili Orta Asiya və Yaxın Şərqdə, xüsusən də İranda danışılan dildir və dünyada təxminən 62 milyon insan ana dili kimi bu dildən istifadə edir. Fars dilində qrammatik cəhətdən işlənmiş zamanlar və mürəkkəb fel bağlamaları yoxdur, lakin dil zəngin ədəbi ənənəyə və geniş lüğətə malikdir. O, Yaxın Şərqin mədəni və tarixi irsinə dərindən nəzər salmaq imkanı verir.
Fonetik quruluşu ilə nisbətən asan görünən türk dili, mövzu-obyekt-feil quruluşu və aglütinativ qrammatikası ilə çətin dillərdən biridir. O, Türkiyə və Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin rəsmi dilidir, təxminən 75 milyon insan tərəfindən danışılır.
Ana dilindən başqa, bir neçə dildə danışmaq günümüzdə olduqca önəmlidir. Xarici dil öyrənmək sosial, mədəni, peşə və iqtisadi baxımdan vacibdir. Üstəlik, müasir dövrün rəqabətli strukturu öyrənilməli olan dillərin sayını artırıb. Mütəxəssislər bildirirlər ki, yeni dil öyrənmək nə qədər çətin və yorucu olsa da, buna nail olmaq mümkündür. Sürətli irəliləyiş əldə etmək üçün müəyyən edilmiş üsullardan müntəzəm və ardıcıl istifadə etməklə istənilən dildə qısa müddətdə sərbəst danışmaq olar.
Ülkər XASPOLADOVA,
"Azərbaycan"
