Süni intellekt son illərin ən çox müzakirə olunan texnoloji mövzusudur. Bu texnologiya artıq həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Bir zamanlar yalnız filmlərdə gördüyümüz ağıllı sistemlər bu gün həkimlərin diaqnostikasında, müəllimlərin tədrisində, fabriklərin idarəetməsində və hətta dövlətlərin təhlükəsizlik sistemlərində istifadə olunur. Süni intellekt təkcə bir texnoloji alət deyil, o həm də dövlətlərin iqtisadi və siyasi güc balansında yeni mərhələdir.
Müasir dünyada süni intellektdən istifadə olduqca genişdir. Səhiyyədə bu texnologiya artıq şişləri vaxtında müəyyən edən alqoritmlərdən tutmuş virtual həkimlərə qədər inkişaf edib. Maliyyə sektorunda o, kredit risklərinin qiymətləndirilməsi, bazar tendensiyalarının proqnozlaşdırılması və fırıldaqçılıq hallarının aşkarlanmasında mühüm rol oynayır. İstehsalatda isə robotlar və ağıllı sensorlar məhsuldarlığı artırır, xəta ehtimalını azaldır və xərcləri minimuma endirir. Bu gün artıq avtonom nəqliyyat sistemləri, "ağıllı şəhər" və "ağıllı kənd təsərrüfatı" kimi anlayışlar da reallığa çevrilir.
Bəs bu qədər güclü texnologiyaya hansı ölkələr nə qədər diqqət ayırır? 2025-ci ilə qədər süni intellektə ən çox vəsait ayıran ölkələr sırasına ABŞ, Çin, Avropa İttifaqı, Böyük Britaniya, Hindistan, İsrail və Kanada daxildir. Təkcə ABŞ süni intellekt sahəsinə illik 140 milyard dollara yaxın investisiya ayırır. Bu investisiyalar əsasən müdafiə, səhiyyə və elmi tədqiqat sahələrinə yönəldilir. Çin təxminən 120 milyard dollarla bu sahədə ikinci yerdədir. Çin əsas diqqəti videomüşahidə, sənaye avtomatlaşdırması və süni intellektlə tədris sahələrinə yönəldir. Avropa İttifaqı isə daha çox etik tənzimləmə və innovasiya ekosisteminin qurulmasına 50 milyard avroya yaxın büdcə ayırıb.
Azərbaycan da bu yarışda geri qalmamağa çalışır. "Rəqəmsal transformasiya" strategiyasında süni intellektin dövlət idarəçiliyində, gömrük və vergi sistemlərində, e-təhsildə və elektron səhiyyədə tətbiqi üçün ilk addımlar atılıb. Lakin bu sahədə daha genişmiqyaslı elmi-tədqiqat və startap dəstəyi vacibdir ki, Azərbaycan bu texnologiyanı yalnız istifadə edən deyil, həm də yaradan ölkəyə çevrilsin.
Gələcəkdə süni intellektin tətbiq sahələri daha da genişlənəcək. Xüsusilə hüquq sahəsində alqoritmlər qanuni sənədləri təhlil edəcək, məhkəmə proseslərində qərar dəstəyi verəcək. İnsan beyninin süni interfeyslərlə birləşdirilməsi, yəni insanın düşüncələri ilə kompüterləri idarə etməsi reallığa çevriləcək. "Süni ümumi intellekt" (AGI) adlanan və insan səviyyəsində düşünə bilən sistemlərin inkişafı isə artıq bir neçə nəhəng texnoloji şirkətin əsas hədəfidir. Belə bir mərhələdə süni intellekt yalnız icraçı yox, düşünən və qərar verən varlıq kimi qəbul oluna bilər.
Bəs süni intellektin tarixi barədə nə məlumdur? Süni intellekt ideyası ilk dəfə 20-ci əsrin ortalarında elmi çərçivəyə salınsa da, bu anlayışın kökləri daha qədim zamanlara gedib çıxır. Antik Yunan mifologiyasında insanlar tərəfindən yaradılan süni varlıqlardan bəhs olunması insanların ağıllı maşın yaratmaq arzularının nə qədər qədim olduğunu göstərir. Lakin süni intellektin rəsmi elmi tarixi 1950-ci illərdən başlayır. 1950-ci ildə britaniyalı riyaziyyatçı Alan Turing "Maşınlar düşünə bilərmi?" sualını irəli sürdü və Turing testi adlanan konsepsiyanı təklif etdi. Testin məqsədi bir maşının insan kimi düşünüb-düşünmədiyini müəyyənləşdirmək idi. Bu fikir süni intellekt sahəsində ilk nəzəri bünövrəni yaratdı.
1956-cı ildə ABŞ-nin Dartmouth Kollecində keçirilən məşhur konfransda "Artificial Intelligence" (süni intellekt) ilk dəfə elmi termin kimi təqdim olundu. Həmin konfrans süni intellektin doğuluşu hesab olunur və burada iştirak edən elm adamları süni intellektin yaxın gələcəkdə insan zehni səviyyəsində işləyə biləcəyinə inanırdılar. Lakin gözləntilər tez bir zamanda reallaşmadı. 1970-1980 və 1990-2000-ci illərdə texnoloji məhdudiyyətlər və maliyyə dəstəklərinin azalması səbəbilə sahədə durğunluq dövrləri yaşandı. Bu mərhələlər tarixə "AI Winter" (süni intellektin qış dövrü) kimi düşdü.
Yenidən canlanma isə 2010-cu illərdən başladı. Böyük məlumat bazaları, sürətli prosessorlar və dərin öyrənmə (deep learning) texnologiyalarının inkişafı süni intellekti yenidən populyarlaşdırdı. Bu dövrdən etibarən onun tətbiq sahələri sürətlə artmağa başladı və bugünkü inkişaf səviyyəsinə çatdı.
Süni intellektin gələcək rolu isə təkcə texnoloji tərəqqi ilə məhdudlaşmır. O həm də ölkələrin geosiyasi mövqeyini təyin edəcək faktorlardan biri olacaq. ABŞ və Çin texnoloji güc uğrunda rəqabətdə ön sıralardadır. ABŞ daha çox innovasiya və fundamental elmi tədqiqatlarda liderdirsə, Çin sürətli tətbiq və texnoloji yayım baxımından öndədir. Avropa isə bu yarışda daha çox etik prinsipləri qoruyan və texnologiyanı cəmiyyətin rifahı üçün balanslaşdırılmış şəkildə tətbiq etməyə çalışan bir oyunçu kimi çıxış edir.
Nəticə etibarilə süni intellekt artıq gələcəyin texnologiyası deyil, bu günün reallığıdır. İqtisadiyyat, təhsil, səhiyyə, sənaye və idarəetmədə bu texnologiyanı düzgün və məsuliyyətli şəkildə istifadə edənlər gələcəyin qalibləri olacaqlar. Azərbaycanın da bu sahəyə vaxtında və ağıllı şəkildə yönəlməsi həm daxili inkişaf, həm də qlobal rəqabət üçün vacibdir. Gələcək artıq gəlir və onun dili süni intellektdir.
Nərminə ƏSGƏROVA,
"Azərbaycan"
