Həm də sağlam yaşamağın nəticəsidir
İnsan özünə qulluq etməli və sağlamlığını qorumalıdır. Bu cümləni tez-tez oxuyur və ya eşidirik. Bəs sağlamlığı qorumaq asandırmı? Təbii ki, bəziləri üçün hə, bəziləri üçün yox.
Əsas problemlərdən biri odur ki, çoxları gələcəyi düşünüb, orqanizmə yatırım etməkdənsə, anlıq yaşamağa və ya günü başa vurmağa üstünlük verirlər. Necə deyərlər, "5 günlük dünyadır", yaşadığımız andan həzz almalıyıq prinsipi ilə ömür sürürlər. Amma bu günü düşünərkən gələcəyi də unutmamalıyıq. Çünki dünyaya bir dəfə gəlirik və orqanizmimiz ömrümüzün sonunadək bizimdir.
Necə olmağa qərar veririksə, o cür də oluruq
Bəzən uzunömürlülüyü yalnız irsi faktorlara bağlayırlar. Mütəxəssislər isə bunun əksini deyirlər. Türkiyəli professor Osman Müftüoğlunun sözlərinə görə, həyat tərzi seçimləri və ətraf mühitin təsirləri həyatın müddətini, keyfiyyətini təyin etməkdə daha təsirli və həlledici rol oynayır. O bildirib ki, otuz il əvvəl uzunömürlülüyün 30 faizinin genetika ilə bağlı olduğu düşünülürdüsə, 15-20 il əvvəl tədqiqatçılar bu rəqəmi 20 faizə endirdilər. ABŞ-nin Stenford Universitetinin Uzun Ömür Tədqiqatları Mərkəzi son 10 ildə bu rəqəmdən də imtina edərək, onu 10, hətta 5 faizə qədər azaldıb.
Mərkəzin təsisçi və prezidenti Laura L.Karstensenin fikrincə, uzunömürlülüyü araşdırarkən hətta doğuşdan əvvəl, körpənin ana bətninə düşdüyü andan başlamaq lazımdır. Çünki valideynlərdən miras alınan genlər bütün hüceyrələrdə kodlaşdırılsa da, prosesin sonrakı dövrlərdəki gedişatı əsas meyar olmalıdır. Həyatımız boyu, o cümlədən ana bətnində və körpəlikdə həyat keyfiyyətimiz, fəaliyyət səviyyəmiz, nəfəs aldığımız hava, içdiyimiz su, məruz qaldığımız streslər, bir sözlə, DNT-mizdən kənar faktorlar bunu daha çox müəyyən edir. Elmi araşdırmalara görə, biz necə olmağa qərar veririksə, o cür də oluruq. Qısası, uzunömürlülük yalnız genetik miras deyil.
Bədənimiz ətraf mühitə görə formalaşır. Bunun səbəbi isə epigenetikadır. Epigenetika genlərin fəaliyyətindəki dəyişiklikləri öyrənir. Başqa sözlə desək, DNT sadəcə məlumatdır, epigenetika isə onun necə işləyəcəyini söyləyən, nə edəcəyini və ya etməyəcəyini təyin edən "proqram təminatı"dır. Onun sayəsində əldə edilən yeni, həyəcanverici və ruhlandırıcı məlumatlar sübut edir ki, insanların şəxsi qərar və seçimləri, habelə yaşadığı mühit şəraiti genlərə təsir edir, onları yaxşı və ya pis yönə doğru dəyişir. DNT dəyişməsə belə hər yaşda "proqram təminatı"nı dəyişmək şansı var.
Məqsəd sağlam və məhsuldar ömrü uzatmaqdır
Alimlərin fikrincə, ana südü vasitəsilə körpələrin təkcə qarnı doymur. Həmin südlə körpə orqanizminə daxil olan epitel toxumaları onu yenidən proqramlaşdırır. Bəlkə də bu səbəbdən uzun müddət ana südü ilə qidalanan uşaqlar daha sağlam və xoşbəxt böyümək şansına sahib olurlar. Amma bu o demək deyil ki, ana südündən məhrum olan uşaqların orqanizminə bərpa olunmayan zərərlər dəyir. Hər şey insanın öz əlindədir.
Uzunömürlülükdə əsas hədəf təkcə ömrü uzatmaq deyil. Bu zaman yalnız kəmiyyət deyil, keyfiyyət də önəmlidir. Hədəf ömrün illəri ilə sağlamlıq müddətini bərabərləşdirməkdir. Ancaq zamanın və ətraf mühitin zərərli təsirləri hüceyrələrimizdəki təmir mexanizmlərini zəiflətdiyi üçün xüsusilə yaş 50-ni ötdükdən sonra bu pozulmaları düzəltmək şansımız getdikcə azalır.
Qida, hava və dəri vasitəsilə bədənimizə daxil olan kimyəvi toksinlər, təbii şüalanma, kompüter tomoqrafiyası, hətta hava limanlarında təhlükəsizlik dəhlizlərindən keçərkən məruz qaldığımız rentgen şüaları DNT-ni zədələyir. Digər tərəfdən, təəssüf ki, yaşlandıqca DNT-mizdəki bu aşınmaları təmir edəcək ferment sistemləri də bizimlə birlikdə qocalır, yorulur və azalır. Məqsəd yalnız ömrü uzatmaq deyil, sağlam və məhsuldar ömrü uzatmaqdır. İnsan həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmadan, yaddaşını, beynini, ürəyini, damarlarını, əzələlərini və sümüklərini kifayət qədər güclü və davamlı etmədən ömrünü uzada bilməz. Bunları isə müntəzəm məşq, balanslı qidalanma, keyfiyyətli yuxu və az streslə etmək mümkündür.
Sağlam yaşadığımız günlərin sayı nə qədər uzun olsa, həyatımız da bir o qədər mənalı və xoşbəxt olacaq. Xoşbəxt ömür üçün yalnız bədən sağlamlığı kifayət deyil, ruhumuz da sağlam olmalıdır. Yaşından asılı olmayaraq, hər kəs yeniliyə açıq olmalı, yaşın artdığını bəhanə gətirərək kənara, küncə çəkilməməlidir. Daim öyrənmək və yaddaşı yeniləmək mühüm məqamlardandır. Epigenetik saatla bağlı tədqiqatlar müntəzəm öyrənmə səyləri göstərən yaşlı insanların yaddaş itkisinə daha davamlı ola biləcəklərini göstərib. Bunun üçün yeni hobbilər tapmaq, yeni dil öyrənmək, fürsət tapdıqca görmədiyiniz yerlərə səyahət etmək lazımdır. Tənbəllik istənilən yaşda həm ruha, həm də bədənə xəyanətdir. Hər kəs mütəxəssislərin dediklərinə əməl edərək, irsiyyəti günahlandırmadan səbir və səy göstərərək uzun, keyfiyyətli, ən əsası isə mənalı ömür sürə bilər.
Ülkər XASPOLADOVA,
"Azərbaycan"
