Novruzun yaddaşlardan silinməyən xalq tamaşaları

Bahar fəslinin gəlişi ulularımız üçün, sadəcə, fəsil dəyişməsi deyildi. Qarlı, şaxtalı günlərin bitməsi, təbiətin qış yuxusundan oyanaraq canlanması idi. İlıq nəfəsli yaz fəslinin yurda qədəm qoyması ilə bol məhsul götürmək, bütün ilboyu aclıqdan, qıtlıqdan uzaq olmaq ümidi, inamı ilə əkin-biçin işlərinə başlayırdılar. 
Əkinçilər baharda can-dildən çalışırdılar ki, özlərinin, ailələrinin, ümumilikdə insanların illik azuqələrini təmin edə bilsinlər. Novruz  bayramında bağ-bağata da əl gəzdirilir, ağaclar budanırdı.
Bu dövrdə təbiət yavaş-yavaş qış yuxusundan oyanır, dirçəlməyə başlayır. Azərbaycanda  keçmişdən bu günədək bahar bayramına günlərlə hazırlıq görülür. Novruz bayramına qədərki dörd çərşənbənin hər biri xüsusi mərasimlərlə qeyd edilir. Qədimdə el şənlikləri, kütləvi yarışlar, oyunlar, tamaşalar, mərasimlər təşkil olunur, mahnılar oxunur, aşıqlar deyişir, kəndirbazlar öz hünərlərini göstərirdilər. Onların bəziləri unudulsa da, bir çoxu bu gün də adət-ənənəyə uyğun olaraq keçirilir. "Kosa-kosa", "Kəndirbaz", "Cıdır", "Gizlənpaç", "Fincan-fincan", "Bənövşə" və başqa oyun və tamaşalar kütləvi olaraq oynanılır.
Novruzda təşkil olunan bir-birindən maraqlı oyun və tamaşaların hər birinin öz mənası var. Məsələn, "Cütçü şumu" adlı tamaşa torpağı oyatmaq məqsədilə keçirilirdi. Tamaşanın əsas qəhrəmanı - Cütçü babanın şəninə rəqs edilir, idman yarışları, məzəli oyunlar oynanırdı. Folklorşünas Ülkər Nəbiyeva yazır: "Vaxtilə Torpaq çərşənbəsində "Cütçü şumu", yaxud "Əkin toyu", "Səpin toyu", "Torpaqbasdı", "Xış-kotan bayramı" adlanan böyük bir mərasim keçirilərdi. Mərasimin baş qəhrəmanı Cütçü baba, yaxud "Gilbaba", "Turab baba" olmuşdur. Rəvayətə görə, Cütçü baba ilk dəfə insanlara taxıl əkib-biçməyi öyrətmiş övliya, müqəddəs adam hesab olunmuşdur. Bu mərasimdə Cütçü baba vəzifəsini icra etmək üçün elin hörmətli, uzunömürlü ağsaqqalı seçilərdi. Səhər-səhər "Cütçü baba" mərasimi başlamazdan əvvəl hamı el şənliyinə hazırlaşardı. Adətə görə, bir mismarın işlənmədiyi, iydə, ərik ağacından düzəldilən bir cütü, qarakotanı günün altında qoyurdular və onu güzgü qırıntıları, qırmızı parça və s. ilə bəzəyirdilər. Mərasimdə "Cüt gözəlləməsi" oxunardı ki, burada şum aləti vəsf olunardı. Sonra meydana bir cüt Ağ öküz gətirilərdi, onların ayaqlarını qırmızı parçalarla bəzəyib kotana qoşardılar. Bundan sonra meydana Cütçü baba, yaxud Xızırzinda gəlir, bu zaman "Budur gəldi Yer sahibi, Baba, xoş gördük, xoş gördük" deyərək onu salamlayırdılar".
Novruzun maraqlı xalq tamaşalarından biri də "Padşah oyunu"dur. Folklorşünaslar qeyd edirlər ki, bu oyun Azərbaycanın bir çox bölgəsində keçirilir, Qarabağda "Padşah oyunu", Qubadlıda "Şah bəzəmə", Ordubadda "Xan bəzəmə" adı ilə tanınır. Oyunun keçirilməsi üçün ayrıca mağar qurulur. "Şah" mərasim başlayanda məclisə musiqi sədaları altında, "vəzir-vəkil"in, "fərraş"ların əhatəsində gəlir və "taxt"ında oturur. Onu "fərraş"lar qoruyurlar. Fərraşların qollarında qırmızı sarğı, başçılarının isə çiynində şal olur. Oyunun qaydasına görə, "şah" danışmır, "əmr"ləri "vəzir" verir. Yanındakı adamlar onun "əmr"lərini icra edirlər. Əmrlərə tabe olmayanı, yaxud qaydaları pozanları "fərraş"lar tutub "şah"ın hüzuruna gətirirlər və onları "cəzalandırırlar". Bəzən cəza verilən adamı kəndirə bağlayıb "dar ağacı"ndan asırlar. Ancaq "cəzası" olanlar daha çox pulla cərimələnirlər. Pullar "xəzinə"yə yığılır. Toplanmış vəsait xeyirxah işlərə xərclənir. 

Zöhrə FƏRƏCOVA,
"Azərbaycan"