Minilliklər boyu insanların məskunlaşdığı Abşeron yarımadası əsl arxeoloji tapıntılar xəzinəsidir. Qədim tarixə dair kifayət qədər çoxlu sübutlar günümüzədək gəlib çatıb. Onların arasında ibadət yerləri, qədim insanların məskunlaşdıqları məkanlar, məsələn, Kələzağ, Xaşaxuna və təbii ki, qədim qəbiristanlıqlar, dəfn yerləri var.

Yarımadanın hər tərəfinə səpələnmiş kurqanlar və qəbiristanlıqlar qədim dövrlərə aid mədəni və dini ənənələrə dair çoxlu sübutları ehtiva edir. Xəzər dənizinin dağətəyi sahillərinə rəvan şəkildə birləşən Cənubi Qafqazın şərqi həmişə burada sığınacaq və ilham axtaran insanları özünə cəlb edib. Yerli xalqlar bir-birini əvəz edərək, nəsildən-nəslə ötürülən bu qədim mənzərədə öz həyatlarının, inanclarının izlərini qoyub gediblər. Abşeronda tapılan hər bir dəfn yeri həyat və ölümdən, bölgənin özünəməxsus mədəni quruluşunu təşkil edən müqəddəs ayin və ibadətlərdən bəhs edir.

Belə yerlərdən biri də keçmiş “Arzu” düşərgəsindən bir qədər aralıda yerləşən Şüvəlan kəndindəki qəbiristanlıqdır. Bu qədim qəbiristanlıqda hər birinin özünəməxsus cəhətləri olan müxtəlif dövrlərin və mədəniyyətlərin izləri var. Buradakı dəfnlərin tarixi əsrlərə gedib çıxır ki, bu da həmin yerin təkcə ölülər üçün əbədiyyət məkanı deyil, həm də əhəmiyyətli dini mərkəz ola biləcəyini göstərir. Qədim adət-ənənələrin, ayinlərin və inancların əks-sədaları sanki bu diyara hopub, qəbiristanlıqları uzun və keşməkeşli əsrlərin səssiz şahidinə çevirib.

Bu kiçik ərazidə qədim qəbirlər, qayadakı düzbucaqlı girintilər, İslam dövrünə aid qəbirlər var.

Bu gün həmin ərazi o qədər də böyük deyil. Qəbiristanlığın bir hissəsi onu əhatə edən bağ evlərinin altında qalır. Onun mərkəzində, kiçik bir təpədə, ehtimal ki, qəbir üçün daşla oyulmuş düzbucaqlı konstruksiya var. Tipik olaraq, müsəlman dəfn ənənəsi daş-qayada deyil, meyitin torpağa basdırılmasını tələb edir. Dəfnin oriyentasiyası da onun İslamdan əvvəlki dövrdə yarandığını deməyə əsas verir. Belə daş qəbirlər Abşeron üçün ənənəvi xarakter daşıyır və tunc dövrünə (e.ə. III-II minilliklər) aiddir. Nardaran, Şağan, Suraxanı, Buzovna kəndlərində, hətta Qız qalasının aşağısında da belə məzarlar var. Çox güman ki, bu məkanlar ayin xarakteri daşıyırdı. İslamın bölgəyə gəlişindən sonra da bu ayin və ibadət yerləri unudulmadı. Tez-tez yaxınlıqda yeni dəfnlər olurdu ki, onlara indi də pir kimi ehtiramla yanaşılmaqda davam edilir.

Burada qayada qazılmış böyük bir quyu da var. Bəzi arxeoloqlar onun bir növ dini xarakter daşıdığına və kult obyekti kimi istifadə edildiyinə inanırlar. Yerli sakinlər bunun altından dənizə gedən yeraltı yolun olduğunu iddia edirlər.

“Daş qəbirlər”in yaxınlığında çoxlu sayda “fincanvari çökəkliklər” də var. Onlar qayalara oyulmuş, dairəvi və dördbucaqlı, diametri 15–40, dərinliyi 10–30 santimetr olan girintilərdir. Tez-tez bu boşluqlardan yivlər uzanır, bu da bəzən onları bir-birinə bağlayır.

Belə “fincanvari çökəkliklərə” daha çox Qobustan mağaralarının yaxınlığında rast gəlinir. Oxşar çökəkliklər başqa yerlərdə, xüsusən də Bakının Köhnə qalasındakı Şirvanşahlar sarayının ərazisindəki qayada, Abşeronun Güzdək, Türkan, Nardaran, Bibiheybət kəndlərinin yaxınlığında müəyyən edilib. XVIII əsrin 30-cu illərinin səyyahı, rus şərqşünası, arxeoloqu, kitabxanaçı və numizmat alimi Lerx Böyük Zirə (keçmiş Nargin) adasında da oxşar çökəkliklərin olduğunu qeyd edib.

Alimlər hesab edirlər ki, bu boşluqların demək olar ki, hamısı Neolit dövrünün sonu və Tunc dövrünün əvvəllərinə (eramızdan əvvəl V-III minilliklərə və sonrakı dövrlərə) aiddir. Bu məkanların bəzi xüsusiyyətləri “fincanvari çökəkliklərin” bir neçə min il yaşı olan müəyyən bir ənənənin izləri olduğunu göstərir. Qəbiristanlığın ərazisində çoxlu keramika qab fraqmentlərinin olması da maraqlıdır.

Bu qədim qəbiristanlıqda, həmçinin bəzi qəbir daşları gözəl ornamentlərlə bəzədilib. Ən son dəfnlər XIX əsrin sonlarına aiddir. Bu materiallara əsaslanaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, qəbiristanlığa və onun yerləşdiyi məkana əsrlər boyu ehtiramla yanaşılıb.

Həmin məkanda mütləq əlavə tədqiqat və arxeoloji qazıntı aparılması zərurəti yaranıb. Buradakı hər bir yeni arxeoloji kəşf ərazinin tarixi və onun daha geniş kontekstdə əhəmiyyəti haqqında daha dolğun təsəvvür yaratmağa kömək edir. Qəbiristanlıq adət-ənənələrin, dini ayinlərin, həyat və ölüm haqqında təsəvvürlərin əsrlər boyu necə dəyişdiyini nümayiş etdirir, habelə bölgənin davamlı mədəni inkişafının unikal şahididir. Burada gələcək tədqiqatlar və arxeoloji işlər onu nəinki nəsillər üçün qoruyub saxlayacaq, həm də minilliklər boyu mövcud olmuş qədim icmalar haqqında anlayışımızı əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirəcək.