İnsan bədəninin təxminən 55-78 faizi sudan ibarətdir. Yaş, cins və bir sıra amillərə görə bu faiz dəyişə bilər. Məsələn, yeni doğulmuş körpələrdə suyun miqdarı daha çox olur, yaş artdıqca isə azalır. Su bütün həyati proseslərdə - hüceyrələrin fəaliyyətində, qan dövranında, tənəffüs, həzm və bədəndən toksinlərin çıxarılmasında iştirak edir.
Yay aylarında orqanizmin su balansına diqqət etmək yalnız susuzluğu yatırtmaq deyil, həm də ümumi sağlamlığı qorumaq üçün vacibdir. Orqanizmin düzgün su balansının qorunması sağlamlıq üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu mövsümdə tərləmə yolu ilə daha çox maye itirildiyi üçün suya olan tələbat da artır. Əgər bu itki vaxtında və düzgün şəkildə qarşılanmazsa, susuzluq (dehidratasiya) baş verir. Susuzluğun əsas əlamətləri ağız quruluğu, baş ağrısı, yorğunluq, halsızlıq, əhvalın tez-tez dəyişməsi, qan təzyiqinin düşməsi və ürək döyüntüsünün artmasıdır.
Mütəxəssislər gün ərzində böyüklərə 2,5-3 litr, uşaqlara, yaş və çəkiyə uyğun olaraq, 1-1,5 litr su içməyi tövsiyə edirlər. Qəbul edilən mayenin miqdarı individual olaraq dəyişə də bilər. Məsələn, fiziki aktiv insanlar, açıq havada işləyənlər 3-4 litr su içməlidirlər. Ümumilikdə isə demək olar ki, bədən çəkisinə görə hər kiloqrama 30-35 ml su tövsiyə olunur.
Bir inci saflığı varsa da suda
Yayda qəbul etdiyimiz maye susuzluğun qarşısının alınmasında əsas rol oynayır. Düzgün içki seçimi orqanizmi yüksək temperaturun mənfi təsirlərindən qoruyur, enerjini və əhvalı yüksəldir. Tövsiyə olunan ilk maye təbii sudur. Su təkcə orqanizmi təmizləmək funksiyasını daşımır, həm də bədənin hərarətini ətraf mühitin temperaturuna uyğun tənzimləyir, susuzluğu dərhal yatırır və heç bir əlavə kalori gətirmir.
Yeməkdən 10-15 dəqiqə əvvəl 200 qram çiy su içmək faydalıdır. Onu birnəfəsə deyil, qurtum-qurtum içmək lazımdır. Suyu meyvələrdən 30 dəqiqə, nişastalı qidalardan 2 saat, zülallı qidalardan isə 4 saat sonra içmək məsləhətdir. Vanna qəbul etdikdən sonra su içmək faydalı hesab edilir. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, yemək yeyərkən su istehlakı zərərli vərdişdir. Yemək zamanı və ondan dərhal sonra su içmək həzm prosesini pozur.
Dahi şairimiz Nizami Gəncəvinin "Bir inci saflığı varsa da suda, Artıq içiləndə dərd verir o da" misrasını unutmayaq. Belə ki, həddindən artıq su qəbulu nəticəsində bədənimizdəki elektrolit tarazlığı pozulur, nəticədə su zəhərlənməsi baş verir. Ürəkbulanma, qusma, baş ağrısı və şüurda meydana gələn dəyişikliklər əsas simptomlardır. Su zəhərlənməsi zamanı tərləmə nəticəsində orqanizmdə natrium çatışmazlığı meydana gəlir. Bu çatışmazlıq tamamlanmadan su içmək natriumun daha çox azalmasına səbəb olur. Əsəb sisteminin fəaliyyətini təmin edən natriumun azalması nəticəsində əzələlərdə ağrılar yaranır və bu da qusma şəklində özünü göstərir. Nəticədə qan təzyiqini tarazlaşdıran natrium çatışmazlığı yarandığı üçün insan koma və ya ölümlə qarşılaşa bilər. Ölüm halları idman etdikdə, tərlə çox natrium itirdikdə, əvəzində isə çoxlu saf su içdikdə baş verə bilər.
Ən yaxşı işləyən böyrəklər bir saatda maksimum 1 litr su qova bilir. Əgər 1 saat ərzində 1 litrdən çox su qəbul edilsə, bədəndəki artıq maye natriumun durulaşmasına, su zəhərlənməsinə səbəb olacaq. Su zəhərlənməsi, adətən, daha çox tər itirməyə səbəb olan idman növləri ilə məşğul olanlarda, marafon qaçışlarında iştirak edənlərdə və arıqlamaq istəyənlərdə daha çox rast gəlinir. Natrium əskikliyi meydana gəldiyi an müdaxilə etmək çox önəmlidir. Əgər zəhərlənmiş şəxs qidalana bilərsə, ona duzlu içkilər verilməlidir. Ağızdan qidalana bilməyəcək dərəcədədirsə, mütəxəssis tərəfindən damar yolu ilə müdaxilə olunmalıdır.
Su qədər faydalı
Bəzən insan su içmək vərdişini qazanmaqda çətinlik çəkir. Suyu müxtəlif meyvə və ya tərəvəzlərlə dadlandıraraq əldə olunan detoks içkiləri isə faydalı olmaqla yanaşı, həm də lazımi həcmdə su istehlakına səbəb olur. Həm su, həm də çay şəklində hazırlanan detoks içkilərinin hazırlanmasında alma, şaftalı, limon, limon yarpağı, ərik, qurudulmuş çobanyastığı və lavanda, böyürtkən, hil toxumu, yerkökü suyu, manqo, itburnu, ada çayı, xiyar, darçın, zəncəfil, mixək, nar, portağal, qaragilə çox effektli hesab edilir.
Detoks suları bədəndən bütün zərərli maddələri çıxararaq bağırsaqları təmizləməyə kömək edir. Lakin bu suların bağırsaq tənbəlliyinə səbəb ola biləcəyi üçün uzunmüddətli istifadəsi tövsiyə olunmur. Suya əlavə edilən ərzaqların həddindən artıq istehlakı kalium, kalsium, sink, fosfor və bəzi vitaminlərin bağırsaqlar tərəfindən sorulmasına maneə yarada və əzələ spazmlarına səbəb ola bilər. Buna görə də detoks içkilərini qəbul etməzdən əvvəl onun tərkibini diqqətlə araşdırmaq lazımdır. Çünki bütün təbii maddələr potensial yan təsirlərə də səbəb ola bilər. Detoks suyu hazırlayarkən suyun 1-12 saat dəmlənməsini, yəni tərəvəz, meyvə və ədviyyatların dadının, vitamin və minerallarının suya keçməsini gözləmək lazımdır. Gözləmə müddətini azaltmaq istədikdə tərəvəz və meyvələr yüngülcə əzilib suya əlavə edilməlidir.
Detoks çayları olduqca faydalıdır. Lakin bununla birlikdə onlar individual hazırlanmalıdır. Belə ki, içkinin tərkibində olan məhsullar insana mənfi təsir də edə bilər. Yüksək təzyiq, diabet, sümük, qanazlığı və ürək-damar xəstəliklərindən əziyyət çəkənlər, habelə hamilələr, 16 yaşından aşağı uşaqlar, fiziki ağır işdə çalışanlar və sağlamlıq problemi olan yaşlılar detoks içkilərinin istifadəsi zamanı xüsusilə ehtiyatlı olmalıdırlar. Detoks çaylarının düzgün dəmlənilməsi də vacibdir. Onları 80 dərəcə temperaturda 20 dəqiqə dəmləmək lazımdır. Çünki suyun temperaturunun 80 dərəcəni keçməsi bitkilərin tərkibindəki faydalı maddələrin məhvinə səbəb olur. Yayda detoks çaylarını soyuq və ya sərin içmək tövsiyə edilir.
Yayda gündəlik qida rasionuna xiyar, qarpız, qovun, çiyələk, limon, alma, kök kimi meyvə və tərəvəzlərin əlavə edilməsi tövsiyə olunur. Vitaminlə zəngin bu meyvə-tərəvəzlər həm də susuzluğa qarşı mübarizə aparır. Onların bəzilərinin tərkibində əhəmiyyətli dərəcədə daha çox su olur. Məsələn, qovunun 92 faizi, kərəvizin 95 faizi, xiyarın 96 faizi, çiyələyin 92 faizi, kahının isə 96 faizi sudan ibarətdir.
Zülal, protein və elektrolitlərlə zəngin olan sərin ayran da əsl yay içkisi hesab edilir. O, bədənə lazım olan mayeni və duzları geri qaytarır. Bu içki xüsusilə günvurma və ya fiziki fəaliyyət sonrası məsləhət görülür.
Qazlı içkilərin zərəri var
Yayda insanlar sərinləmək məqsədilə qazlı içkilərdən istifadə edirlər. Böyükdən kiçiyə hər kəsin həvəslə içdiyi bu rəngli və şirin içkilər insan orqanizmində bəzi fəsadlar yaradır. Buna görə də mütəxəssislər sözügedən içkilərin istehlakının minimuma endirilməsini tövsiyə edirlər.
Qazlı içkilərin tərkibində istifadə edilən aspartam təbii dadlandırıcı kimi qiymətləndirilsə də, orqanizmə verdiyi zərərləri saymaqla bitməz. Bu süni şəkərəvəzedici şirin və qazlı içkilərlə orqanizmə daxil olduqda bədən onu adi şəkər kimi qəbul etmir və şəkərin parçalanması üçün ifraz olunan insulin yaranmadığı üçün orqanizmə faydası olmayan bakteriyaların qidalanmasına əlverişli şərait yaradır. Tədqiqatlara görə, orta yaş qrupuna daxil olan yetişkin insanlar gün ərzində mütəmadi olaraq şəkərli içki qəbul etdikdə, orqanizmdə mövcud olan yağların həm keyfiyyəti, həm də miqdarı kəskin şəkildə dəyişir.
Sözügedən içkilərin qəbulu ilə bədən çəkisi arasındakı əlaqənin çox yüksək olduğu bilinir. Araşdırmalara görə, istehlak edilən hər qazlı içki piylənmə riskini 1,6 dəfə artırır. Ürək-damar xəstəliklərinin 70 faizi piylənmədən qaynaqlanır. Döş və bağırsaq xərçəngi diaqnozu qoyulan xəstələrin 42 faizi piylənmədən əziyyət çəkir. Öd kisəsi əməliyyatlarının 30 faizi piylənmə səbəbindən edilir. Bundan başqa, qazlı şəkərli içki istehlakı yüksək olan insanların mütəmadi olaraq idmanla məşğul olmalarına baxmayaraq, bu qrup insanlarda yağların ərimə sürətində də ciddi yavaşlama müşahidə edilir. Yüksək miqdarda şəkərli içki qəbulu daxili piylənməni artırmaqla yanaşı, piylənməyə səbəb olan yağların orqanizmə uzunmüddətli yerləşməsinə səbəb olur.
Qazlı içkilərin tərkibindəki kofeinin sidikqovucu təsiri su itkisini artırır. Onların tərkibində olan turşular və şəkər diş minasını aşındırır, nəticədə diş çürümələri və həssaslığı yaranır. Qazlı içkilərdəki fosfor turşusu sümük mineralizasiyasını azaldaraq sümük sıxlığının azalmasına və osteoporoz riskinin artmasına gətirib çıxarır. Cəlbedici rəngli şirin içkiləri içdikdən 20 dəqiqə sonra qandakı şəkərin miqdarı yüksəlir və nəticədə insulin səviyyəsi qalxır. Artan hormon səviyyəsi ilə qaraciyər bədəndəki şəkəri tez bir zamanda yağa çevirir. 40 dəqiqədən sonra kofeinin həzmi tamamlanır, qan təzyiqi yüksəlir və buna görə qaraciyər qan dövranına daha çox şəkər verir. Beyindəki adenozin reseptorları tıxanır və bədəndəki yuxululuq vəziyyəti yox olur. Qazlı içki içdikdən 45 dəqiqə sonra orqanizm dopamin istehsalını artırır. Bu kimyəvi maddənin artması beyində zövq hissi yaradan sinir şəbəkəsini stimullaşdırır. Mütəxəssislərin xəbərdarlıqları nəzərə alınaraq mövsümdən asılı olmadan bu içkilərdən uzaq durmaq, onları alternativləri ilə əvəz etmək lazımdır.
Ülkər XASPOLADOVA,
"Azərbaycan"
