Tibbi təsnifata görə, insanlarda dörd qan qrupu mövcuddur. Tərkibindəki zülallara əsasən, onlar O (I qrup), A (II qrup), B (III qrup) və AB (IV qrup) olaraq adlandırılır. Lakin bu qan qruplarından əlavə, ötən əsrin ortalarında yeni və nadir rast gəlinən bir qan qrupunun varlığı da aşkarlanıb. Bu, "Rh-null" və ya "Qızıl qan" kimi bilinən qan qrupudur.
İnsandan insana qan köçürülməsinə XIX əsrdən etibarən başlanılıb. O zaman qan qrupları müəyyən edilmədiyi üçün proses lazımi nəticə verməmişdi. XX əsrdə amerikalı Karl Landşteyner I, II, III qan qruplarını, çex alimi Yan Yanski isə IV qan qrupunu aşkar edib.
Ömürboyu dəyişməz olaraq qalan qan qrupları valideyndən irsən keçir. Statistikaya əsasən, onlar arasında ən geniş yayılanı I qan qrupudur. Bu qan qrupuna dünya əhalisinin 33,5 faizində rast gəlinir. Dünya əhalisinin cəmi 5 faizində görülən IV qan qrupu isə ən az yayılmış hesab edilir.
Qan qrupları ilə birlikdə qanın rezus (Rh, Rhesus) amilini də bilmək lazımdır. İnsanların 85 faizində rezus-amil müsbət, 15 faizində isə mənfidir. İnsanlara qan qrupuna uyğun qan köçürülmədikdə bu, ciddi fəsadlarla nəticələnə bilər. Ona görə də hər bir insanın öz qan qrupunu bilməsi çox vacibdir. Lazım gəldikdə qan verib kiminsə həyatını xilas etmək mümkündür. Donorlar qan verdikdə onların orqanizmi nəinki ziyan görmür, hətta bədəndə qan hüceyrələrinin yaranması və yenilənməsi sürətlənir.
Ən qədim qan qrupu olan A tipi insan irqinin inkişafından bəri mövcuddur. B tipi isə qan hüceyrələrinin strukturunda təxminən 3,5 milyon il əvvəl baş verən dəyişikliklərin nəticəsidir. 2,5 milyon il əvvəl başqa bir mutasiya O qan qrupunun meydana gəlməsinə səbəb olub.
"Qızıl qan"ın isə dünyada neçə nəfərdə olduğu dəqiq məlum deyil. Bu qan qrupu son 60 il ərzində yalnız 43 nəfərdə müəyyən edilib. Belə insanların sayının daha çox olduğu güman edilir, sadəcə olaraq bu günə kimi onlar müəyyənləşdirilərək qeydə alınmayıb.
Bu qan qrupu ilk dəfə 1961-ci ildə avstraliyalı bir aborigen qadında aşkarlanıb. Daha öncə belə bir qan qrupunun mövcudluğuna inanmayan alimlər bu qan sahiblərini fəal şəkildə axtarmağa başlayıblar. Dünyada hər 6 milyon insanın yalnız birində "qızıl qan" olduğu ehtimal edilir.
Bəs "qızıl qan" nə deməkdir? Mütəxəssislər bildirirlər ki, "Rh-null"un Rh sistemində 61 mümkün antigenin hamısı olmadığı üçün o, sıfır qandır. Maraqlısı odur ki, bu qan qrupu irsi genlər vasitəsilə ötürülür. Lakin buna, həmin qana sahib insanların valideynlərində rast gəlinmir. Bu qan qrupuna sahib insanların ata-anasında adi qan tipi müəyyən edilib. Alimlər həmin insanların bu qan genini bəlkə də əsrlər öncə yaşamış əcdadlarından aldığını güman edirlər.
Nadir qana sahib insanların işi isə heç də asan deyil. Qanköçürmə və ya başqa ciddi əməliyyat zamanı onlar üçün uyğun qanı əldə etmək olduqca çətindir. Bu qan qrupu donor qanı kimi də tanınır. Dünyada cəmi 10 "qızıl qan" donoru var. Bu da onu dünyanın ən qiymətli qan qrupu edir, elə ona görə də "qızıl qan" adlandırlır. "Rh-null" hər kəsə köçürülə bildiyi üçün universal hesab edilir. Belə ki, bu qana sahib insanlar istənilən qan qrupuna qan verə bilir, lakin digər qan qruplarından qan ala bilmirlər.
Tibdə ən qədim və ən təmiz hesab olunan bu nadir qan qrupu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Alimlər "Rh-null"un bəzi xəstəlikləri sağaltmaq qabiliyyətinə malik olduğunu sübut ediblər. Buna görə də "qızıl qan"a sahib insanların onu artırmaq üçün tez-tez qan verməsi tövsiyə olunur. Mütəxəssislər hazırda digər qan qruplarından biri üzərində işləyib, onu antigenlərdən təmizləyib "qızıl qan"a bənzətməyə çalışırlar.
Ülkər XASPOLADOVA,
"Azərbaycan"
