Xəzər dənizinin əsas problemi səviyyəsinin dəyişməsidir. Hazırda Xəzərdə dayazlaşma prosesi baş verir. Həmin proses çoxdandır qeydə alınır. Müşahidələr göstərir ki, dənizin suyunun səviyyəsi hər 200 ildən bir kəskin dəyişir. Son 100 ildə Xəzərdə üç dəfə bu cür dəyişmə müşahidə olunub. 1930-cu ildən 1978-ci ilədək suyun səviyyəsi təxminən 3,2 metr enib, 1978-ci ildən 1995-ci ilə qədər səviyyə 2,5 metr yüksəlib, 1996-cı ildən bu günə qədər isə səviyyə 2,4 metrə qədər enib. Beləliklə, Xəzər dənizinin səviyyəsinin bu cür tərəddüdləri periodik xarakter daşıyır və təbii proseslərlə əlaqədardır.
Bunu 12 Avqust - Xəzər Günü və ya Xəzər Dənizinin Ətraf Mühitinin Mühafizəsi Günü ilə əlaqədar AZƏRTAC-a açıqlamasında akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Xəzər dənizinin sahilləri və geomorfologiyası şöbəsinin müdiri, coğrafiya elmləri doktoru, professor Əmir Əliyev deyib.
Professorun sözlərinə görə, əsas məsələ Xəzər dənizinin su balansının dəyişməsidir. Belə ki, su balansının gəlir hissəsini təşkil edən çaylar, xüsusilə Volqa çayı az su gətirir. Xəzərin çıxar hissəsi isə buxarlanma hesabınadır: “Son illər iqlim dəyişiklikləri, qlobal istiləşmə buxarlanmanı artırıb. Xəzərin səviyyəsi demək olar ki, ildə 15-20 santimetr azalır. Həmin prosesin 2040-2050-ci illərə qədər davam edəcəyi gözlənilir. Bundan sonra Xəzərin səviyyəsində yenidən qalxma müşahidə ediləcək”.
Əmir Əliyev qeyd edib ki, səviyyə tərəddüdləri Xəzər dənizinin biomüxtəlifliyinə də təsir göstərir. "Xüsusilə Xəzərin şimal hissəsində, Volqa çayının deltasında dənizin çəkilməsi daha çoxdur. Həmin hissədə demək olar ki, balıqların yemlənmə əraziləri azalıb. Orada soyuq iqlimə uyğunlaşmış, xüsusilə vaxtilə Şimal Buzlu Okeanından gələn balıqların, həmçinin suitilərin yaşayış mühiti dəyişib. Xəzərin səviyyəsinin enməsi orada balıqların azalmasına, onların inkişafına və digər proseslərə təsir edir. Həm də Xəzərin səviyyəsinin enməsi duzluluğunun da dəyişməsinə səbəb olur. Duzluluq artdıqca şirin sularda - Kürün Volqanın Ural çayının deltasında yaşayan balıqların arealları dəyişir. Dənizin səviyyə tərəddüdləri onun flora aləminə də təsirsiz ötüşmür. Belə ki, Xəzər dənizinin səviyyəsi geri çəkildikcə həmin ərazilərdəki bitki aləmi, yosunlar və başqaları müəyyən təsirlərə məruz qalır. Lakin bu, çox katastrofik hal deyil. Xəzərdə mütəmadi olaraq baş verən belə proseslər əsasən təbii proseslərlə əlaqədardır. Amma burada antropogen amillərin də müəyyən rolu var: Xəzərin çirkləndirilməsi, məişət, sənaye tullantılarının dənizə axıdılması”, - deyə o diqqətə çatdırıb.
Professor vurğulayıb ki, Xəzərdəki dəyişikliklər neft-qaz, balıqçılıq sənayelərinə, gəmiçilik təsərrüfatına böyük təsir göstərir: “Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Xəzərin səviyyəsi 1978-ci ildən 1995-ci ilə qədər 2,5 metr yüksələndə Azərbaycanın sahil zonasında təxminən 50 min hektar ərazi suyun altında qalmışdı. Bu da ekoloji biomüxtəlifliyə mənfi təsir demək idi. Hazırda səviyyə endiyindən həmin ərazilərin təxminən 80 faizi suyun altından çıxıb. Proseslərin biomüxtəlifliyə təsiri bizim ərazidə daha çox Qızılağac körfəzində müşahidə olunur. Belə ki, buraya Afrikadan, Amerikadan və şərq ölkələrindən qışlamağa gələn quşların sayında nəzərəçarpacaq dəyişiklik özünü göstərir. Çünki su çəkilib və onların yaşama arealları da azalıb. Çalışmaq lazımdır ki, Xəzərin həmin ritminə uyğun olaraq görüləcək işlər sayəsində onun ətraf mühitinə təsirlər minimuma endirilsin, nəticədə dənizin ekoloji vəziyyətini qorumaq mümkün olsun. Hazırda Xəzəryanı ölkələr çalışır ki, monitorinq sistemi yaradılsın və Xəzərin ekologiyasına təsir edən xarici amillərin azaldılması ilə onun biomüxtəlifliyi mühafizə edilsin".
