Ayın uzaq keçmişdə Yerin bir hissəsi olduğu düşünülür

Çinin “Chang’e-6” missiyası ilə Yerə gətirilmiş Ay süxur nümunələrinin yeni tədqiqatı peykin görünməyən tərəfindəki mantiyada suyun miqdarının, Yerə yaxın tərəfindəki mantiyaya nisbətən daha az olduğunu göstərir. Əldə edilən nəticələr Ayın nəhəng toqquşma nəticəsində yaranması barədə olan nəzəriyyəni də təsdiqləyir.

Peykin yaranmasına dair aparıcı fərziyyələrdən biri olan və "Ayın toqquşma nəticəsində formalaşması modeli" kimi tanınan bu nəzəriyyə, təxminən 4,5 milyard il əvvəl Mars ölçüsündə nəhəng bir protoplanetin gənc Yerə çırpıldığını və bu toqquşma nəticəsində kosmosa atılan qalıqlardan Ayın formalaşdığını iddia edir. Alimlər bildirirlər ki, süxur nümunələrinin yeni təhlili bu fərziyyə ilə tam uzlaşır.

Çin istehsalı olan "Chang’e-6" eniş modulu Ayda yerləşən ən böyük kraterə - eyni zamanda Günəş sisteminin də ən böyük krateri hesab olunan, 2500 km enində olan Cənub qütbü-Eytken hövzəsinə 2024-cü ilin iyun ayında eniş edib. Modul Ayın arxa tərəfində eniş həyata keçirib. O təxminən 2 kq ay süxuru nümunəsi toplayıb və bu nümunələr xüsusi kapsul vasitəsilə Yerə çatdırılıb. Tədqiqatçılar ilk dəfə olaraq Ayın görünməyən tərəfindən süxur nümunələri əldə ediblər. Onlar bu nümunələri analiz edərək Ayın mantiyasındakı su miqdarının, Ayın toqquşma nəticəsində formalaşması modelinə uyğun olub-olmadığını müəyyən etmək istəyirlər. Bu fərziyyəyə əsasən, Ayın arxa tərəfindəki mantiyada su miqdarı, ön tərəfə nisbətən daha az olmalıdır. Bu nəzəriyyənin sübutlarından biri Ay səthindəki torium miqdarına əsaslanır. Maqma mantiyanın daxilindəki ərintidən yaranır. Bu zaman torium və su ərintidə qalır, kristallik minerallar yaratmır. Ayın Yerə baxan tərəfində, gözlənildiyi kimi, torium ilə zəngin bölgələr mövcuddur. Lakin Cənub qütbü–Eytken hövzəsində səthdə torium miqdarı daha azdır.

Krater Ayın arxa tərəfində toriumun səthdə müşahidə olunduğu nadir yerlərdən biridir. Bu da həmin bölgəni formalaşdıran toqquşmanın mantiyadan ərintini səthə çıxarmasına imkan yaratdığını göstərir. Əgər bu kraterdə torium miqdarı azdırsa, bu o deməkdir ki, mantiyada da su miqdarı azdır.

Vulkanik süxurun analizi göstərib ki, Ayın arxa tərəfindəki mantiyada hər qram nümunədə cəmi 1-1.5 mikroqram su var. Əvvəlki tədqiqatlar Ay nümunələrində hər qramda 200 mikroqramadək su olduğunu göstərmişdi. Alimlər bildirirlər ki, yeni məlumatlar Ayda suyun iki tərəf arasında qeyri-bərabər paylandığını göstərir. Bu isə Ayın iki tərəfi arasındakı daha bir fərqdir. Tədqiqatın müəllifləri bildirirlər ki, Ay mantiyasındakı su miqdarındakı fərq, Cənub qütbü–Eytken hövzəsini formalaşdıran güclü toqquşmanın nəticəsi ola bilər.

Ülkər XASPOLADOVA,

“Azərbaycan”